Ευρύκλεια , Πηνελόπη και Οδυσσέας

 

Οδύσσεια, ραψωδία χ, μτφρ. Καζαντζάκη-Κακριδή

Τότε ο Οδυσσέας ο πολυμήχανος γυμνώθη απ΄ τα κουρέλια
χ 2και στο κατώφλι απάνω πήδηξε, κρατώντας το δοξάρι
χ 3και το γεμάτο σαϊτολόγο του, και τις γοργές σαγίτες
χ 4αυτοί, μπροστά στα πόδια του, άδειασε, και στους μνηστήρες είπε:
χ 5
«Πια τέλος πήρε αυτό το αλύπητο δοκίμι μας, και τώρα
χ 6διαλέγω άλλο σημάδι, που άνθρωπος κανείς δε βρήκε ακόμα,
χ 7να ιδώ αν πετύχω κι αν ο Απόλλωνας μου δώσει αυτή τη δόξα.»

 

Ο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια.

Η Ευρύκλεια είναι η πρώτη που αναγνώρισε τον Οδυσσέα

μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη την ώρα που του έπλενε τα πόδια, από μία ουλή ακριβώς πάνω από το γόνατό του, την οποία είχε προκαλέσει ο χαυλιόδοντας ενός αγριόχοιρου όταν ο Οδυσσέας κυνηγούσε μαζί με τον παππού του Αυτόλυκο. Ο Οδυσσέας της είπε να μη μιλήσει σε κανένα για την πραγματική του ταυτότητα.

Η ταυτότητα του Οδυσσέα θέτει πολλαπλά προβλήματα. Δεν είναι απλώς μεταμορφωμένος σε ζητιάνο, αλλά, αφού ήταν είκοσι πέντε χρονών όταν έφυγε, σήμερα είναι σαράντα πέντε. Ακόμα και αν τα χέρια του δεν έχουν αλλάξει, δεν μπορεί να είναι ίδια και απαράλλαχτα. Είναι συγχρόνως ο ίδιος και εντελώς διαφορετικός. «Δεν μπορεί να μπει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι («Ποταμώ ουκ εστίν εμβήναι δις»), όπως λέει ο Ηράκλειτος, ούτε να κρατήσεις έναν θνητό σε μια μόνιμη κατάσταση».

Η Ευρύκλεια υποστηρίζει πάντως ότι του μοιάζει και λέει στον Οδυσσέα: 

«Από όλους όσους έχουν έρθει εδώ πέρα, ταξιδιώτες, ζητιάνους, στους οποίους προσφέραμε φιλοξενία, εσύ μου θυμίζεις από όλους πιο πολύ τον Οδυσσέα.

 — Μάλιστα, έχετε δίκιο, λέει ο Οδυσσέας, μου το έχουν ξαναπεί αυτό». 

Σκέφτεται τότε ότι αν η Ευρύκλεια του πλύνει τα πόδια, θα δει μια χαρακτηριστική ουλή που έχει, με κίνδυνο, αν η ταυτότητά του αποκαλυφθεί πριν από την ώρα της, να βρεθεί σε δύσκολη θέση και να πάει όλο το σχέδιο χαμένο. 

 

Οταν τους σκότωσαν όλους  η Ευρύκλεια πήγε στην Πηνελόπη να της πει πως ήρθε ο Οδυσσέας. Εκείνη δεν την πίστεψε.

 Ονοματοδοσία

  Έτσι πήρε ο Οδυσσέας το όνομά του

Ο Οδυσσέας, όταν ήταν μικρός, δεκαπέντε, δεκάξι χρονών, είχε πάει στον παππού του, τον πατέρα της μητέρας του, για να μυηθεί στη ζωή του κούρου, από παιδί να γίνει άντρας· το αγόρι, οπλισμένο με ένα δόρυ, έπρεπε να αντιμετωπίσει,ολομόναχο και υπό την επιτήρηση των εξαδέλφων του, και να νικήσει ένα τεράστιο αγριογούρουνο — και το νίκησε, αλλά το αγριογούρουνο όρμησε πάνω του και του έσκισε το πόδι στο γόνατο. Γύρισε λοιπόν πίσω περιχαρής αλλά με την ουλή, την οποία έδειξε σε όλον τον κόσμο, και διηγήθηκε με κάθε λεπτομέρεια τι έγινε, πώς τον περιποιήθηκαν, πώς τον γέμισαν δώρα.* Πρώτη πρώτη στο ακροατήριο ήταν φυσικά  η Ευρύκλεια: όταν ο παππούς του, ο Αυτόλυκος,** είχε έρθει παλιά στη γέννηση του παιδιού, εκείνη κρατούσε το μωρό στα γόνατα· παρακάλεσε τον Αυτόλυκο να διαλέξει ένα όνομα για τον εγγονό του. Έτσι πήρε ο Οδυσσέας το όνομά του. Μπορεί  να προέρχεται από το ρήμα «ὀδυνάω» που σημαίνει «προκαλώ πόνο» με την έννοια «αυτός που προκαλεί και αισθάνεται πόνο-από την πληγή που είχε, νωπή ακόμα από το αγριογούρουνο». 

 Η Ευρύκλεια στην Οδύσσεια

Επειδή ένα από τα καθήκοντα της Ευρύκλειας ήταν να πλένει τα πόδια των φιλοξενούμενων, θα πρέπει να είχε γίνει ειδική σ’ ότι αφορά τα πόδια. O Οδυσσέας σκέφτεται: 

«Αν δει την ουλή, θα καταλάβει. Θα είναι ένα σήμα γι αυτήν, το σημάδι ότι είμαι ο Οδυσσέας, η υπογραφή μου».

 Κάθεται λοιπόν σε μια σκοτεινή γωνιά, όπου δε φαίνεται τίποτα. Η βάγια πάει να γεμίσει τη λεκάνη χλιαρό νερό, παίρνει μες στο σκοτάδι το πόδι του Οδυσσέα, το χέρι της γλιστράει στο γόνατο, πιάνει το εξόγκωμα, κοιτάζει, αφήνει τη λεκάνη να πέσει κάτω, χύνεται το νερό. Βγάζει μια φωνή. Ο Οδυσσέας τής κλείνει το στόμα: καταλαβαίνει. Ρίχνει μια ματιά στην Πηνελόπη, για να της ανακοινώσει με το βλέμμα το νέο ότι ο άντρας αυτός είναι ο Οδυσσέας. Η Αθηνά εμποδίζει την Πηνελόπη να δει το βλέμμα της, για να μη μάθει τίποτα. 

«Μικρέ μου Οδυσσέα, μουρμουρίζει η Ευρύκλεια, πώς μπόρεσα να μη σε αναγνωρίσω αμέσως;»

  Ο Οδυσσέας τής λέει να σωπάσει. Τον αναγνώρισε, η Πηνελόπη όμως
δεν πρέπει να μάθει τίποτα.

 Και όμως...η γερόντισσα ψηλά στο ανώγι ανέβη
με γόνατα γοργοτρεχάμενα, με πόδια που σκόνταβαν,
να πάει στη ρήγισσα το μήνυμα, πως έφτασε ο καλός της'
κι ως στάθη πάνω απ᾿ το κεφάλι της, τα λόγια αυτά της είπε: 

 «Για ξύπνα, Πηνελόπη κόρη μου, τα μάτια σου να ιδούνε
ό,τι καιρούς και χρόνια αδιάκοπα λαχτάριζε η καρδιά σου!
Ήρθε ο Οδυσσέας, στο σπίτι του έφτασε, κι ας είχε αργήσει τόσο,
και τους μνηστήρες όλους σκότωσε τους άνομους, που έτρωγαν
το βιος του, ρήμαζαν το σπίτι του και παίδευαν το γιο του.» 

 Κι η Πηνελόπη τότε η φρόνιμη της αποκρίθη κι είπε:
«Κυρούλα, τα μυαλά σου εσήκωσαν τώρα οι θεοί᾿ μπορούνε
μαθές και τον περίσσια φρόνιμο ν᾿ αποτρελάνουν τούτοι,
μπορούν ακόμα και στον άμυαλο να δώσουν φρονιμάδα.
Αυτοί είναι που το νου σου εσάλεψαν πριν ήσουν μυαλωμένη.

Ο Ὀδυσσέως ὑπὸ Πηνελόπης

ἀναγνωρισμός ΕΔΩ

Οταν οι µνηστήρες κατάλαβαν ότι ήταν ο Ουσσέας τρόµαξαν. Αµέσως ο Εύµαιος και η Ευρύκλεια έκλεισαν όλες τις πόρτες κι ο Οδυσσέας άρχισε να σηµαδεύει τους µνηστήρες που προσπαθούσαν να σωθούν. Δίπλα του ο Τηλέµαχος έριχνε κι εκείνος µε το τόξο.

Η Ευρύκλεια πληροφόρησε τον Οδυσσέα ποιες υπηρέτριες είχαν προδώσει την Πηνελόπη κατά την απουσία του, είχαν πάρει το μέρος των μνηστήρων της και είχαν γίνει ερωμένες τους. Αργότερα ο Οδυσσέας κρέμασε τις 12 υπηρέτριες που του είχε υποδείξει η Ευρύκλεια ως προδότριες.

*Ο αναγνωρισμός του Οδυσσέα από την Ευρύκλεια. Τα νίπτρα:

Αυτά είπε, κι έφερε η γερόντισσα
στραφταλιστό λεβέτι, / που το 'χε
πάντα για ποδόλουτρο, και κρύο
νερό του χύνει / μέσα πολύ, κι
απάνω του έριξε ζεστό. μα από το
τζάκι / κάθισε αλάργα εκείνος
στρέφοντας στο σκότος το κορμί του.
/ φοβήθηκε πως αν τον άγγιζε,
μπορούσε το σημάδι / να καταλάβει,
κι έτσι να 'βγαινε το κάθε τι στη
φόρα. / Κι εκείνη ζύγωσε και
βάλθηκε το ρήγα της να πλένει. /
αμέσως το σημάδι εγνώρισε, που του
’χε αφήσει ο κάπρος / στον
Παρνασσό, για τον Αυτόλυκο σαν
πήγε και τους γιους του, / τον
αντρειανό γονιό της μάνας του, [...]
Τώρα τα χέρια της γερόντισσας του
άγγιξαν το σημάδι, / κι ως
ψαχουλεύοντας το γνώρισε, του
αμόλησε το πόδι. / κι η γάμπα
τρύπησε το χάλκινο λεβέτι, που απ’
την άλλη / βροντώντας έγειρε και
χύθηκαν στο χώμα τα νερά του.
(τ 386-395, 467-470, μετ. Ν. Καζαντζάκης – Ι.Θ. Κακριδής)

**Γιος του Θεού Ερμή και της Χιόνης ή του Δαιδαλίωνα και της Φιλωνίδας. Ο Αυτόλυκος ήταν δίδυμος αδελφός του Φιλάμμωνα. Νυμφεύθηκε την Αμφιθέα ή τη Νεαίρα και απέκτησαν την Αντίκλεια, τη μητέρα του Οδυσσέα. Παιδιά του Αυτολύκου ήταν ακόμα η Πολυμήδη, μητέρα του Ιάσονα, και ο Αίσιμος. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Αυτόλυκος είχε σύζυγό του τη Μήστρα, κόρη του Ερυσίχθονα. Ο Αυτόλυκος ζούσε στον Παρνασσό ;έχοντας δημιουργήσει λαμπρά κτήματα, πλούτο και οικογένεια με πολλούς γιους και θυγατέρες και έλαβε μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία. Επίσης είναι αυτός που έδωσε το όνομα στο βρέφος Οδυσσέα ως παππούς του. Ο Αυτόλυκος κατά τον Ησίοδο είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του Ερμή την ικανότητα να κλέβει και να μεταμορφώνει τα κλεμμένα: Από τον Αμύντορα έκλεψε ένα χάλκινο κράνος (την "κυνέη" όπως ονομάζετο) και το δώρισε στον Οδυσσέα, που το φορούσε στη νυχτερινή εισβολή του μαζί με τον Διομήδη στην πόλη της Τροίας. Ο Αυτόλυκος όμως νικήθηκε από τον Σίσυφο, του οποίου προσπάθησε ανεπιτυχώς να κλέψει τα ζώα. Ο Σίσυφος ενυμφεύθη την Αντίκλεια θυγατέρα του Αυτόλυκου, η οποία σύμφωνα με άλλες παραδόσεις, εγκατέλειψε τον Σίσυφο και έλαβε σύζυγο τον Λαέρτη εκ του οποίου εγεννήθη ο Οδυσσέας.

 

Πηγή:

 Jean-Pierre Vernant, Το Σύμπαν, οι Θεοί, οι Άνθρωποι. Ελληνικές ιστορίες για τη δημιουργία του κόσμου. Εκδόσεις Πατάκη, σ. 144-5. enneaetifotos

 http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/Yliko/OMHROS%20ODYSSEIA/Odysseia%20Kaz/22.2.htm

 https://arxaia-ellinika.blogspot.com/2021/11/euriklia-simadi-odyssea.html

Σκυλιά, που ελέγατε στο σπίτι μου πως δε γυρίζω πίσω
πια από την Τροία, γι΄ αυτό μου τρώγατε το βιος στο αρχοντικό μου,
...και μήτε τους θεούς φοβόσαστε που ζουν στα ουράνια πλάτη,

μηδέ κι ανθρώπου οργή, πως θα ΄ρχουνταν να εκδικηθεί μια μέρα :Οδύσσεια, ραψωδία χ.

Νίκος Σάμιος