Ελευσίνα

Σύμφωνα με τον μύθο, η θεά Δήμητρα έφτασε στην Ελευσίνα μεταμφιεσμένη σε γριά, αναζητώντας την κόρη της Περσεφόνη που είχε απαγάγει ο θεός του Άδη Πλούτων. Απελπισμένη, έγινε δεκτή από το βασιλιά Κελεό ο οποίος την φιλοξένησε. Η θεά ως ανταπόδωση ανέλαβε την ανατροφή του γιού του Δημοφώντα. Η Δήμητρα θέλοντας να εξασφαλίσει στο νήπιο αθανασία, το άλειφε με αμβροσία και τον έβαζε πάνω από την φωτιά. Έγινε ωστόσο αντιληπτή από την γυναίκα του βασιλιά Μετάνειρα, η οποία την έδιωξε από τα ανάκτορα. Θυμωμένη η θεά αποκάλυψε την ταυτότητά της και διέταξε τον Κελέο να της κτίσει έναν ναό όπου και κλείστηκε οργισμένη με θνητούς και αθανάτους, προκαλώντας λιμό και ξηρασία., μέχρι που πέτυχε την επιστροφή της κόρης της στον πάνω κόσμο, για 6 μήνες. Χαρούμενη η θεά τότε επανέφερε την ευφορία στη γη.
Από τον μύθο αυτό ξεπήδησε η ιερή λατρεία της Δήμητρας και τα Ελευσίνια Μυστήρια. Αντίθετα με τις λατρείες άλλων θεών, η λατρεία της Δήμητρας προϋπόθετε την επιλογή και την κατήχηση των πιστών, την ‘μύησή’ τους δηλαδή, όπου ότι έβλεπαν, άκουγαν και βίωναν, απαγορευόταν να το εκμυστηρευτούν σε άλλους. Φαίνεται ότι οι αρχαίοι Έλληνες, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, τήρησαν κατά γράμμα τις επιταγές της θεάς: σήμερα για μία από τις σημαντικότερες λατρείες του αρχαίου κόσμου δε γνωρίζουμε παρά μόνο τις εξωτερικές της εκφάνσεις.
Τα Μεγάλα Ελευσίνια τελούνταν κάθε χρόνο τον Σεπτέμβριο. Η γιορτή κρατούσε εννιά ημέρες, όσο δηλ. είχε διαρκέσει και η περιπλάνηση της Δήμητρας. Ο εορτασμός ξεκινούσε την πρώτη μέρα με θυσίες και με την πομπή των πιστών και της ιέρειας της θεάς με τα ιερά της σύμβολα, από την Ελευσίνα, δια μέσω της Ιεράς Οδού στο Ελευσίνιο εν άστει της Αθήνας, στην δυτική πλευρά της Ακρόπολης. Τις επόμενες ημέρες ακολουθούσε η «πρόρρηση», δηλ. η επίσημη κήρυξη της γιορτής, ο καθαρμός των πιστών στην θάλασσα του Φαλήρου, η θυσία χοιριδίων και η επαναφορά της πομπής και των ιερών συμβόλων της θεάς, πίσω στην Ελευσίνα. Μετά την επαναφορά ακολουθούσε το στάδιο της μύησης εντός του Τελεστηρίου. Από την μύηση αποκλείονταν όσοι είχαν διαπράξη φόνο, οι ιερόσυλοι και οι μη ομιλούντες ελληνικά. Το τυπικό της μύησης παραμένει άγνωστο, υποθέτουμε ωστόσο ότι τα «δρώμενα» μέσα στο Τελεστήριο ήταν κάποιου είδους αναπαράσταση της αρπαγής της Κόρης. Η μύηση ολοκληρωνόταν με θυσίες και σπονδές, πριν γυρίσουν οι μύστες πίσω στις πόλεις τους, γεμάτοι ηθική ανάταση και έχοντας υπερνικήσει τον φόβο για τον θάνατο.
Το ιερό της Δήμητρας, βρίσκεται μέσα στη σύγχρονη Ελευσίνα κάτω από την αρχαία ακρόπολη και περιβάλλεται από ισχυρές οχυρώσεις. Η είσοδος στον αρχιολογικό χώρο γίνεται σήμερα όπως και στην αρχαιότητα από την βόρεια πλευρά, όπου διαμορφωνόταν μία πλακόστρωτη αυλή. Εδώ ήταν ο χώρος συγκέντρωσης των πιστών για την προετοιμασία και παρακολούθηση της πομπής των Ελευσινίων. Από τον χώρο αυτό ξεκινούσε και η Ιερά Οδός που κατέλειγε στην Αθήνα.
Όπως θα ήταν αναμενόμενο αριστερά της αυλής αυτής υπήρχε κρήνη, ξενοδοχείο, λουτρό και θέρμες, απαραίτητες εγκαταστάσεις έξω από κάθε πανελλήνιο ιερό που δεχόταν χιλιάδες επισκέπτες από όλη την Ελλάδα και τις αποικίες. Ο χώρος αυτός διακοσμήθηκε επί ρωμαικής περιόδου με το ορατό σήμερα πλακόστρωτο και με δύο αψίδες εκατέρωθεν του πρόπυλου, που αποτελούσαν ακριβή σχεδόν αντίγραφα της αψίδας του Αδριανού στην Αθήνα. Στην αυλή υπήρχε επίσης ένας δωρικός τετράστυλος ναίσκος της Προπυλαίας Αρτέμιδος και του Πατρός Ποσειδώνος, που κτίστηκε πιθανότατα επί αυτοκράτορος Μάρκου Αυρηλίου. Η κατασκευή βόρεια του ναού αποτελούσε την Εσχάρα, όπου τελούνταν οι θυσίες πριν ξεκινήσει η πομπή της πρώτης ημέρας των Μυστηρίων για την Αθήνα, ενώ αριστερά των προπυλαίων είναι ορατό το Καλλίχορο φρέαρ, πηγάδι γύρω από το οποίο εκτελούνταν οι χοροί των γυναικών της Ελευσίνας προς τιμήν της θεάς.
Τα Μεγάλα Προπύλαια, αποτελούσαν την κύρια είσοδο στο τέμενος, κτίστηκαν επί Ρωμαίων, και αντιγράφουν τα αμφιπρόστυλα προπύλαια της Ακρόπολης των Αθηνών, με δύο πτερά δωρικών κίονων και μία εγκάρσια εσωτερική κιονοστοιχεία από έξη ιωνικούς κίονες. Το αέτωμα, που αποκατεστημένο εκτίθεται αμέσως δυτικά, έφερε προτομή του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου. Τα προπύλαια οδηγούσαν σε μία βοηθητική περιοχή του ιερού, που κατελάμβαναν κυρίως αποθήκες για τις προσφορές των πιστών και διοικητικά οικοδομήματα.
Λίγα μέτρα πιο πέρα ο επισκέπτης περνάει μέσα από τα Μικρά Προπύλαια που οδηγούν στον κυρίως χώρο του ιερού από όπου ξεκινάει η πομπική οδός που κατέληγε στο τελεστήριο. Η μικρή αυτή διαδρομή στολιζόταν εκατέρωθεν με αγάλματα ενώ στην δυτική της πλευρά υπήρχαν ναϊσκοι. Αριστερά υπήρχε ναίδριο αφιερωμένο στον Πλούτωνα και σύμφωνα με τον ορφικό ύμνο εδώ ήταν οι πύλες του Άδη. Στον χώρο αυτό γινόταν κατά πάσα πιθανότητα και η αναπαράσταση της επίστροφής της Κόρης (Περσεφόνης) από τον Άδη.
Στο ορθογώνιο άνδηρο λίγο πιο πέρα, διακρίνονται ίχνη κτιρίου που αποδίδεται στο ναό της Εκάτης. Ο μικρός βράχος πάνω στη διαδρομή που προεξέχει του οδοστρώματος ταυτίστηκε με την Αγέλαστο Πέτρα, πάνω στην οποία κάθησε κατά την παράδοση η Δήμητρα, για να ξεκουραστεί, φτάνοντας στην Ελευσίνα. Στο σημείο αυτό, ο επισκέπτης έχει και μία άριστη θέαση του Πεισιστράτειου περιβόλου, χρονολογούμενου τον 6ο αιώνα π.Χ. Ένας ακόμα ναός, δεξιά, στο πέρας της διαδρομής, τετράστυλος με τετράγωνο σηκό, ήταν αφιερωμένος πιθανότατα στη σύζυγο του Αδριανού Σαβίνα. Από αυτόν τον ναό προέρχονται και τα αντίγραφα των αετωματικών συνθέσεων του Παρθενώνα που σήμερα βρίσκονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.
Ο πομπική οδός κατέληγε στην βόρεια πλευρά του Τελεστηρίου, του σημαντικότερου κτίσματους του ιερού, όπου γινόταν η αναπαράσταση του μύθου και η μύηση των πιστών. Το τελεστήριο υπήρξε ένα οικοδόμημα που ανακατασκευάστηκε και επεκτάθηκε πολλές φορές στην μακραίωνη ιστορία του. Κατελάμβανε το χώρο όπου βρίσκονταν νωρίτερα ένα μυκηναϊκό μέγαρο, στο οποίο τελούνταν λατρεία και στους γεωμετρικούς χρόνους. Υπάρχουν οικοδομικά λείψανα ενός Σολώνειου (7ος αιώνας π.Χ.), ενός Πεισιστράτειου (6ος αιώνας) και ενός Κιμώνειου Τελεστηρίου (5ος αιώνας), πριν ανεγερθεί το Περίκλειο Τελεστήριο το οποίο είναι ορατό σήμερα. Το τετράγωνο σχήμα του εμπνεύστηκε ο Ικτίνος, αρχιτέκτονας του Παρθενώνα. Το φιλόδοξό του έργο ωστόσο δεν ολοκληρώθηκε τότε. Αργότερα ο Κόροιβος σχεδίασε την εσωτερική κιονοστοιχία με του 42 κίονες για την στήριξη της οροφής. Το έργο συνέχισε ο Μεταγένης που πρόσθεσε μία δεύτερη σειρά κιόνων και τέλος ολοκλήρωσε ο Ξενοκλής με την προσθήκη της στέγης και του κεντρικού οπαίου για τον φωτισμό. Στά τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. προστέθηκε από τον Φίλωνα μία δωρική στοά στην ανατολική πλευρά του κτίσματος. Το Τελεστήριο αυτό κάηκε το 170 μ.Χ. από μία επιδρομή βαρβάρων, η ανοικοδόμησή του όμως αμέσως μετά ακολούθησε το αρχικό σχέδιο.
Η τετράγωνη υπόστηλη αίθουσα είχε έξι εισόδους και έφερε περιμετρικά οκτώ σειρές βαθμίδων με αυτές της δυτικής πλευράς να είναι λαξευμένες πάνω στο φυσικό βράχο, από όπου παρακολουθούσαν τα μυστήρια οι μυούμενοι. Στο μέσο του εσωτερικού βρισκόταν το Ανάκτορο, με τα ιερά της Δήμητρας μέσα, όπου μόνο ο ιεροφάντης μπορούσε να εισέλθει, κτισμένο πάνω ακριβώς από το μυκηναϊκό μέγαρο. Ας σημειωθεί ότι αρχιτεκτονικά ο χώρος ήταν τελείως ακατάλληλος για την ανέγερση ενός τόσο ογκώδους κτίσματος και για να γίνει αυτό εφικτό έπρεπε να επιστρατευτούν ποικίλες λύσεις. Η επιμονή αυτή από μόνη της προδίδει ότι ο χώρος ήταν ισχυρότατα καθαγιασμένος από πρώιμες λατρείες. Αυτό αποδεικνύουν και τα μυκηναϊκά λείψανα που βρίσκονται κάτω από τα ύστερα θεμέλια.
Στη νότια πλευρά του Τελεστηρίου διακρίνονται τα λείψανα ενός βουλευτήριου χρονολογούμενου τον 4ο αιώνα π.Χ. Εδώ συνεδρίαζε η ιερή γερουσία και το συμβούλιο της πόλης. Ο περίβολος στον οπισθότοιχο ανήκει στους χρόνους του Λυκούργου ενώ δίπλα του βρίσκεται η νότια πύλη του ιερού. Εκτός του περιβόλου βρίσκεται η Ιερά Οικία, ένα κτήριο με πολλές οικοδομικές φάσεις που χρονολογείται ήδη από την γεωμετρική εποχή. Ο χώρος δυτικά του Τελεστηρίου καταλαμβανόταν από ένα επίμηκες άνδηρο, κατασκευή των ρωμαϊκών χρόνων που οδηγούσε στον ναό γνωστό ως L 10, έναν εξάστυλο ναό κτισμένο προς τιμή της Φαυστίνας, συζύγου του Αντωνίνου Πίου, η οποία λατρεύτηκε μετά θάνατον και ως Νέα Δήμητρα. Ο ναός αυτός ήταν προσβάσιμος και από κλίμακα στην βόρεια πλευρά του Τελεστηρίου.

Η παρακμή του ιερού της Ελευσίνας συνδέεται με την κυριαρχία του χριστιανισμού και τα διατάγματα του Θεοδοσίου Α (379 μ.Χ.) που απαγόρευαν τις αρχαίες λατρείες. Η εισβολή τέλος των Βησιγότθων του Αλάριχου λίγα χρόνια αργότερα (395 μ.Χ.), μετέτρεψε το ιερό σε ερείπια.
Ο χώρος του ιερού ερευνάται και ανασκάπτεται συστηματικά από την Ελληνική Αρχαιολογική Εταιρεία, από το 1882 μέχρι και σήμερα.

Αγελαστος Πετρα 2ο0 9

Στην αγέλαστο πέτρα κάθησε η θεά Δήμητρα όταν έψαχνε την Περσεφόνη. Στην Ελευσίνα, την πόλη των αρχαίων Μυστών. Μια ταινία χωρίς αγγεία, ανασκαφές, αρχαιολόγους, και βρώμικα επαρχιακά δρομάκια. Η κάμερα, για δέκα σχεδόν χρόνια τριγυρνάει στην πόλη και τη γύρω περιοχή. Τη γη των Ελευσίνιων Μυστηρίων, την πόλη της Δήμητρας και της Περσεφόνης που μετατράπηκε τις τελευταίες δεκαετίες από το τσιμέντο και την μόλυνση σε μια από τις υποβαθμισμένες περιβαλλοντικά και κοινωνικά περιοχές της Αθήνας. Τιμήθηκε με το Πρώτο Bραβείο Tαινίας Tεκμηρίωσης στα Kρατικά Bραβεία Ποιότητας 2000, το Bραβείο καλύτερης ταινίας της Π.E.K.K., και Bραβείο Kοινού Φεστιβάλ Kινηματογράφου Θεσσαλονίκης.Η ταινία παρακολουθεί τις επιπτώσεις της βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ελευσίνα σε ένα διάστημα δέκα ετών.

Πηγές:

Περιήγηση στον Aρχαιολογικό χώρο
Kείμενα
Γιώργος Kουτσουφλάκης-Aρχαιολόγος, http://www.holidayshop.gr/texts.asp?ElementId=2347, isidoreas,

http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Sanctuary_of_Demeter_and_Kore.aspx