Το μυστήριο Θουκυδίδης ή Θουκιδίδειο Ζήτημα

Luciano Canfora: Το μυστήριο Θουκυδίδης

ή

Θουκιδίδειο Ζήτημα

(σύνοψη κριτικής παρουσίασης)

Ο συγγραφέας Luciano Canfora ασχολείται στην ομώνυμη μονογραφία του με το «μυστήριο Θουκυδίδης», το αμφιλεγόμενο, λόγω της έλλειψης επαρκών ή της ύπαρξης διαστρεβλωμένων ιστορικών πηγών, θέμα, του αν ο Θουκυδίδης είχε εξοριστεί και ήταν εξόριστος κατά τα έτη 424 π.Χ. έως και 404 π.Χ. Ένα θέμα που έχει ονομασθεί «Θουκιδίδειο Ζήτημα» ή ζήτημα Classen – Steup από τους ερευνητές που ασχολήθηκαν διεξοδικά με αυτό.

Αφού παραθέσει τις διάφορες απόψεις που προτάθηκαν από τους αρχαίους και τους σύγχρονους συγγραφείς που ασχολήθηκαν με το θέμα, ο Canfora καταλήγει στο τελευταίο κεφάλαιο, παρά τον ερωτηματικό τίτλο του κεφαλαίου αυτού, στην άποψη και διατυπώνει την θέση του, ότι ο εξόριστος που αναφέρεται στην φερόμενη ως Θουκιδίδεια παράγραφο είναι ο Ξενοφώντας. Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει αφού πρώτα αφαιρέσει από το φερόμενο ως θουκιδίδειο κείμενο της παραγράφου 5.26) τις λέξεις «στην Αμφίπολη» και στη συνεχεία το αποδώσει στον Ξενοφώντα. Βλέπε σελίδες 103-105 του βιβλίου.

Θα λέγαμε ότι η θέση αυτή διατυπώνεται κάπως απροσδόκητα, υπό την έννοια ότι ενώ με διεξοδικότητα ο Luciano Canfora παραθέτει όλα τα επιχειρήματα που διατυπώθηκαν κατά καιρούς για το αν και το γιατί είναι ή δεν είναι ο Θουκυδίδης εξόριστος κατά τα έτη 424 –404 π.Χ. κάνοντας έτσι μια ενδελεχή διερεύνηση από την πλευρά του Θουκυδίδη δεν αναφέρει κανένα ιστορικό τεκμήριο που να απαντά στο θέμα του αν ο Ξενοφώντας υπήρξε εξόριστος. Έτσι η θέση του συγγραφέα τουλάχιστον από την άποψη της ποσότητας επιχειρημάτων δίνει την εντύπωση μιας κάποιας μονομέρειας. Το ερώτημα βέβαια είναι: υπάρχουν ιστορικές πήγες για το αν ο Ξενοφώντας ήταν εξόριστος, που θα μπορούσαν να παρατεθούν εδώ ως στοιχεία διασταύρωσης και επίρρωσης του επιχειρήματος-θέσης του συγγραφέα; Ή μήπως θα πρέπει να αρκεσθούμε στην «απόδειξη» του Luciano Canfora όπως αυτή αναπτύσσεται.

Ας δούμε όμως πιο αναλυτικά το πώς παραθέτει τα στοιχεία και πως με την άρση των λέξεων «στην Αμφίπολη» καταλήγει στην θέση ότι το επίμαχο κείμενο δεν το έγραψε ο Θουκυδίδης αλλά ο Ξενοφώντας και ως εκ τούτου ο Ξενοφώντας είναι ο εξόριστος που αναφέρεται σ’ αυτό.

Ο Θουκυδίδης είναι νικητής στρατηγός στην άμυνα της Ηιόνας επινείου λιμένα της Αμφίπολης της οποίας την ευθύνη άμυνας είχε ο στρατηγός Ευκλής.

Παρ’ όλα αυτά από το κείμενο,

«Έζησα τον πόλεμο αυτό σε όλη την διάρκεια του σε μια ηλικία που είχα την ωριμότητα να κρίνω […]. Μου συνέβη να βρεθώ εξόριστος από την πατρίδα μου επί είκοσι έτη, ύστερα από την στρατηγία μου στην Αμφίπολη, και να παρακολουθήσω τα πράγματα και των δυο πλευρών, και ιδιαίτερα των Πελοποννησίων [δηλαδή των Σπαρτιατών], λόγω της εξορίας μου εκεί, γεγονός που μου έδωσε την ευκαιρία να αντιληφθώ καλύτερα τα γεγονότα»,

που κατά την αλεξανδρινή διαίρεση της Θουκιδίδου Ξυγγραφής βρίσκεται στο πέμπτο βιβλίο (5.26), ορισμένοι συγγραφείς συνάγουν το συμπέρασμα ότι ο Θουκυδίδης είναι εξόριστος κατά τα έτη 424 π.Χ. – 404 π.Χ. ενώ άλλοι φαίνεται να αγνοούν αυτό το γεγονός.

Στην πρώτη ομάδα συγγραφέων συγκαταλέγονται συγγραφείς που ανήκουν στην Αλεξανδρινή Σχολή ενώ στην δεύτερη συγκαταλέγονται περιπατητικοί και ο Αριστοτέλης. Ο συγγραφέας δέχεται την «βιογραφία» του Θουκυδίδη των περιπατητικών και βέβαια του Αριστοτέλη που δεν κάνει καμία αναφορά για εξορία του Θουκυδίδη θεωρώντας την βάσιμη και αξιόπιστη (σελ 77 του βιβλίου), ενώ απορρίπτει την άποψη που προέρχεται από την αλεξανδρινή διαίρεση και τις μαρτυρίες των ιστορικών, αρχαίων ή σύγχρονων, που την ακολούθησαν. Σημειωτέον ότι η βιογραφική άποψη των περιπατητικών είναι χρονολογικά πρότερη και η «αλεξανδρινή» βιογραφία καθιερώθηκε μεταγενέστερα.

Για να επικρατήσει και να διατηρηθεί η «αλεξανδρινή» άποψη έγιναν από αυτούς που την υποστήριξαν, αρχαίους ή σύγχρονους, ορισμένες αυθαίρετες αλλαγές και παραλήψεις (σελίδα 101 του βιβλίου). Το πέρασμα από την μια στην άλλη άποψη έγινε με την ευθύνη κυρίως του Ερμίππου που είχε μαθητεύσει και στις δυο σχολές και που όταν ανέπτυξε βιβλιογραφική δραστηριότητα ήταν πια από κάθε άποψη αλεξανδρινός. Κατά τον Μαρκελλίνο ο Έρμιππος στην αδυναμία του να εξηγήσει το γιατί ο Θουκυδίδης αν και φέρεται να είναι εξόριστος δεν συμπεριλαμβάνεται στην αμνηστία του 413 για τους εξόριστους εισήγαγε την εικασία ότι «ο Θουκυδίδης καταγόταν από τους τυράννους Πεισιστρατίδες» και εξαιρέθηκε για τον λόγο αυτό από την γενική αμνηστία που δόθηκε για τους εξόριστους. Όμως επειδή τελικά ο Θουκυδίδης παύει να είναι εξόριστος κατασκευάστηκε και η θεωρία μιας ad personam διάταξης μιας απόφασης δηλαδή που αφορούσε προσωπικά τον Θουκυδίδη και που παραχωρούσε αμνηστία ειδικά για το πρόσωπο του (σελίδες 83-85 και 94 του βιβλίου). Με τον τρόπο αυτόν η «αλεξανδρινή» άποψη αντικατέστησε την «περιπατητική».

Εκτός όμως από τις αυθαίρετες αλλαγές που έκαναν οι αρχαίοι υπάρχουν και οι επεμβάσεις των σύγχρονων ερευνητών.

Συμπεράσματα Ο Luciano Canfora δεν χρησιμοποιεί κάποια νέα ιστορική πηγή ή τεκμήριο. Απλώς επαναξιολογεί και επανατοποθετεί τις μέχρι τώρα γνωστές πήγες και δεν διστάζει για να θεμελιώσει την άποψη του να διαπράξει το ίδιο αμάρτημα που διέπραξαν πολλοί από τους προηγούμενους ιστορικούς τους οποίους κριτικάρει, να αφαιρέσει δηλαδή λέξεις από παλαιότερο κείμενο. Η θέση του για το ότι εξόριστος ήταν ο Ξενοφώντας και όχι ο Θουκυδίδης θα ήταν κυριολεκτικά απρόσβλητη αν, όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή της κριτικής μας, είχε παρουσιάσει και κάποια πρόσθετα επιχειρήματα που να αναφέρονται και να τεκμηριώνουν την εξορία του Ξενοφώντα. Πάντως και έτσι παρά την μονομέρεια της έρευνας είναι αρκετά πειστική.

Εκηβόλος

(Γιάννης Αλεξάκης)