Μυκήνες, ταφικός κύκλος Α, τάφος ΙΙΙ, περιδέραιο με χρυσές χάνδρες σε σχήμα ροδιού, 16ος αιώνας π.Χ. (Karo 1930/33, πίν. ΧΧΙΙ).
Από άρθρο του Δρ Κώστα Καλογερόπουλου :
Για την περίοδο που εκτείνεται από τα τέλη του 8ου έως τα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ., η συνηθέστερη παραλλαγή είναι τα πήλινα ομοιώματα ροδιών, τα οποία φαίνεται ότι μιμούνται μεταλλικά πρότυπα (Κούρου 1987, σ. 110). Πλήθος τέτοιων πήλινων ροδιών έχουν βρεθεί ως κτερίσματα σε τάφους της Αττικής, της Βοιωτίας, της Αργολίδας, της Κορινθίας, των Κυκλάδων, της Σάμου, της Ρόδου και της Κρήτης (Χαριτωνίδης 1960· Muthmann 1982, σ. 78-79· Κούρου 1987, σποραδικά· Ζώση 2002/03, σ. 73-78). Το θέμα του ροδιού κυριαρχεί επίσης στα λακωνικά ανάγλυφα του 6ου αι. π.Χ. (Muthmann 1982, σ. 77, εικ. 57-58). Η μεγάλη αλλά και εκτεταμένη σημασία του εθίμου της προσφοράς ροδιών σε τάφους του 5ου και του 4ου αιώνα π.Χ. φαίνεται κυρίως μέσα από τις απεικονίσεις ροδιών στα επιτύμβια ανάγλυφα (Muthmann 1982, σ. 80-81, εικ. 69-70) αλλά και στις διακοσμητικές επιφάνειες των λευκών ληκύθων, ψηλόλιγνων αγγείων που περιείχαν αρωματικά έλαια και περιορίζονταν αποκλειστικά για ταφική χρήση (Muthmann 1982, σ. 66, εικ. 50· Ζώση 2002/03, σ. 81, σημ. 92). Η εικόνα του ροδιού εξακολουθεί να είναι συνυφασμένη με τη λατρεία των νεκρών ακόμα και μετά την κατάργηση της αυτονομίας των πόλεων-κρατών και την ανάπτυξη των ελληνιστικών βασιλείων. Τούτο υποδηλώνουν οι παραστάσεις ροδιών στα ανάγλυφα νεκροδείπνων της ελληνιστικής και ρωμαϊκής περιόδου (Muthmann 1982, σ. 82· Fabricius 1999, σ. 92, 121, 124, 234, 291).
Ποιες ενδείξεις έχουμε για την κατανόηση του συμβολισμού του ροδιού στη λατρεία των νεκρών από τις γραπτές πηγές; Ως γνωστόν, η αρχαία ελληνική θρησκεία, σε αντίθεση με τις θρησκείες των άλλων μεγάλων γειτονικών πολιτισμών, δεν ήταν μία θρησκεία των «ιερών βιβλίων» και συνεπώς για την επίλυση των τελετουργικών μας αποριών δεν μπορούμε να ανατρέξουμε σε κάποιο θρησκευτικό βιβλίο (Parker 2005, σ. 95-97). Πληροφορίες που θα μας χρησιμεύσουν στην αποκρυπτογράφηση των συμβολισμών μπορεί να μας δώσει στην ουσία μόνο η μυθολογία, αν με τον όρο «μύθο» εννοούμε μια παραδοσιακή αφήγηση που περιέχει μια κρυμμένη αναφορά, ένα συμβολισμό δηλαδή, σε κάτι που έχει συλλογική σημασία (Burkert 1993, σ. 50, 57, 101).
Υπό αυτή την έννοια μπορούμε να ξεχωρίσουμε τέσσερις αρχαιοελληνικούς μύθους που αναφέρονται στη σχέση της ροδιάς με το θάνατο και παρατίθενται από τέσσερις διαφορετικούς συγγραφείς: Πρώτον, ο Διονύσιος ο Περιηγητής από την Αλεξάνδρεια (2ος αι. μ.Χ.) κάνει λόγο για μια κοπέλα με το όνομα Σίδη που αυτοκτόνησε στον τάφο της μητέρας της για να αποφύγει «του πατρός την μίξιν». Από το αίμα της κοπέλας φύτρωσε μια ροδιά (Ιξευτικά 1, 7). Δεύτερον, ο περιηγητής Παυσανίας αναφέρει ότι επάνω στο μνήμα του Μενοικέα, που θυσιάστηκε για το καλό της Θήβας, ήταν φυτεμένη μια ροδιά (IX 25, 1). Τρίτον, σύμφωνα με τον σοφιστή Φιλόστρατο (3ος αι. μ.Χ.) ροδιά φύτρωσε επάνω στον τάφο των αδελφών Ετεοκλή και Πολυνείκη (Εικόνες II 29) και τέταρτον κατά τον Κλήμη τον Αλεξανδρέα ροδιές είχαν φυτρώσει επίσης από τις σταγόνες αίματος του Διονύσου (Προτρεπτ. II 19, 3).
H κοινή δομή των παραπάνω μύθων είναι ότι σε όλες τις περιπτώσεις σκοτώνεται κάποιος άδικα ή παλεύοντας για το καλό της κοινότητας, θάβεται και από το αίμα του φυτρώνει μια ροδιά. Αν και η σχέση του κόκκινου χρώματος του φλοιού του ροδιού και του χυμού του με το αίμα των νεκρών είναι σαφής, εντούτοις είναι δύσκολο να αποφανθούμε με βεβαιότητα αν και στις τέσσερις περιπτώσεις υπονοείται η υπό μορφήν ροδιάς επιστροφή στη ζωή ενός νεκρού (Lazongas 2004, σ. 100) ή πρόκειται απλά για συμβολισμό του Καλού και της προσφοράς στην κοινότητα.
Η αρχαιολογία τεκμηριώνει επίσης το συσχετισμό του ροδιού με τις σημαντικότερες γυναικείες θεότητες: στην Αττική με την Αθηνά και την Αφροδίτη, στην Αττική και την Κάτω Ιταλία και Σικελία με τη Δήμητρα και την Κόρη, στη Σπάρτη με την Άρτεμη και πάνω από όλα και σε πανελλήνιο επίπεδο με την Ήρα.
Πήλινα ομοιώματα ροδιών (Κούρου 1987, σ. 105-106), ομοιώματα από ελεφαντόδοντο (Kyrieleis 1993, σ. 138, εικ. 7.7) αλλά και κανονικά ρόδια-καρποί (Kuçan 1995, σ. 19-22) έχουν βρεθεί ως αναθήματα στο Ηραίο της Σάμου κυρίως κατά τον 7ο αιώνα π.Χ. (εικ. 2), ενώ στο τέλος του 7ου αιώνα χρονολογείται και ο πολύ γνωστός κέρνος του Ηραίου της Σάμου με το ρόδι (Muthmann 1982, σ. 58, εικ. 45· Immerwahr 1989, πίν. 72d). Πήλινα ρόδια είναι επίσης γνωστά από το Ηραίο της Δήλου (Κούρου 1987, σ. 107), ενώ σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία, το χρυσελεφάντινο λατρευτικό άγαλμα της Ήρας στο ναό της στο Άργος, έργο του Πολύκλειτου, κρατούσε μεν στο ένα χέρι σκήπτρο, στο άλλο όμως ρόδι (ΙΙ 17, 4).
Χρυσό ρόδι που θα κρεμόταν από κάποιο σκουλαρίκι ή περιδέραιο βρέθηκε στην Πυρά Α του Τελεστηρίου της Ελευσίνας, σε λατρευτική συνάφεια του 7ου αι. π.Χ. (Κόκκου-Βυριδή 1999, σ. 134, 216, πίν. 58 αρ. Α 187). Ομοιώματα ροδιών αποτελούν ένα από τα κυριότερα αναθήματα του 6ου αι. π.Χ. στο ιερό της Δήμητρας Μαλοφόρου στον Σελινούντα της Σικελίας (Hinz 1998, σ. 150).
Στη Σπάρτη το ρόδι εμφανίζεται στα μολύβδινα αναθηματικά ελάσματα από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας (Boss 2000, 133 Thema 52). Μαρμάρινο ομοίωμα ροδιού έχει βρεθεί και στο ιερό της Αφροδίτης στο Δαφνί (Μαχαίρα 2008, σ. 89, αρ. 87, πίν. 22 αρ. 7). H σύνδεση της Αφροδίτης με το ρόδι είναι καλά τεκμηριωμένη και από τη μαρτυρία του Έριφου, όπως αυτή παρατίθεται από τον Αθήναιο (Δειπνοσοφισταί 3, 84 C), ότι η θεά που φύτευσε την πρώτη ροδιά στην Κύπρο ήταν η Αφροδίτη (Steier 1928, στ. 939-941).
Ο συσχετισμός του ροδιού στην Αττική με την Αθηνά (Steier 1928, στ. 941· Friedländer και Hoffleit 1948, σ. 19 αρ. 12d· Muthmann 1982, σ. 64-66) παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον για δύο λόγους: πρώτον επειδή δείχνει ότι τουλάχιστον στην Αττική η Αθηνά είχε μία παρόμοια λειτουργία με αυτήν που είχε η Ήρα στη Σάμο, στη Δήλο και στο Άργος, και δεύτερον επειδή δείχνει ότι, τουλάχιστον κατά τον 6ο αιώνα π.Χ., το έθιμο της ανάθεσης ροδιών στην Αθηνά είναι διαδεδομένο και στους κόλπους της αριστοκρατίας. Τούτο δείχνει καθαρά η όρθια πεπλοφόρος κόρη που βρέθηκε στην ακρόπολη των Αθηνών από τον Π. Καββαδία και χρονολογείται γύρω στα 570 π.Χ., η οποία φέρει το αριστερό της χέρι μπροστά στο στήθος κρατώντας ένα ρόδι και με το δεξί κρατάει ένα στεφάνι (Scholl 2006, 123 εικ. 52b, 162 αρ. 146) (εικ. 3). Όπως είναι γενικά αποδεκτό οι αρχαϊκές κόρες που βρέθηκαν στην Ακρόπολη αποτελούσαν αφιερώσεις πλούσιων αριστοκρατών στη θεά Αθηνά. Αξίζει να σημειωθεί ότι, όπως και η Ήρα του Άργους, σύμφωνα με τον Ηλιόδωρο και η Αθηνά Νίκη στην Ακρόπολη της Αθήνας κρατούσε στο ένα χέρι μεν κράνος στο άλλο όμως ρόδι (Αρποκρατίων, λ. Νίκη Αθηνά).
Για ποιο λόγο λοιπόν το ρόδι αφιερώνεται κυρίως σε γυναικείες θεότητες και μάλιστα κυρίως στην Ήρα, τη Δήμητρα, την Περσεφόνη και στην Αθήνα στην Αθηνά και την Αφροδίτη; Το κλασικό χωρίο για τη σύνδεση του ροδιού με γυναικεία θεότητα είναι το σημείο εκείνο στον Ομηρικό Ύμνο στη Δήμητρα (τέλη 7ου αι. π.Χ.), όπου ο Πλούτων/Άδης δίνει «ροιής κόκκον» (στ. 372) στην κόρη της θεάς Δήμητρας, την Περσεφόνη για να τη «δέσει» με τον Κάτω Κόσμο. Όπως έχει παρατηρηθεί (Arthur 1977, σ. 29· Foley 1993, σποραδικά· Lazongas 2004, σ. 102) η κίνηση αυτή πρέπει να ερμηνευθεί ως συμβολική της σαρκικής ένωσης Περσεφόνης και Άδη. Η ιδιαίτερη σχέση του ροδιού με τη Δήμητρα φαίνεται επίσης στην πληροφορία που παραθέτει ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες που συμμετείχαν στην εορτή των Θεσμοφορίων θα έπρεπε να φυλάγονται και να μην τρώνε τους σπόρους του ροδιού που έχουν πέσει στη γη επειδή οι ροδιές είχαν φυτρώσει από το αίμα του Διονύσου (Προτρεπτ. 2, 19, 3). Ποιος ήταν ο λόγος για τον οποίο οι έγγαμες γυναίκες υποβάλλονταν σε αυτήν την παράξενη απαγόρευση, ενώ μάλιστα αφήνεται να εννοηθεί ότι κατά τη διάρκεια των Θεσμοφορίων οι έγγαμες γυναίκες έτρωγαν τους σπόρους του ροδιού για να αποκτήσουν γονιμότητα, κάτι άλλωστε που ήταν και το βασικό αντικείμενο της εορτής; Η εξήγηση πρέπει μάλλον να είναι η εξής: με βάση τη συμβολική ταύτιση γυναίκας/αγρού (Bruit Zaidman / Schmitt Pantel 2004, σ. 185), οι σπόροι του ροδιού που έπεφταν στη γη θα την γονιμοποιούσαν όπως ακριβώς ο άνδρας την γυναίκα. Εδώ κρύβεται η ιδέα της σποράς της γης, διαδικασία η οποία βρίσκεται στο πεδίο προστασίας της Δήμητρας, και για αυτό το λόγο θα απαγορεύονταν, φυσικά, στις γυναίκες να τρώνε από τους πεσμένους στη γη σπόρους.
Γάμος και γονιμότητα, δηλαδή γέννηση παιδιών, είναι συνεπώς η κρυμμένη συμβολική αναφορά του ροδιού. Ταιριάζει απόλυτα λοιπόν η αφιέρωση ροδιών στην Ήρα, την κατεξοχήν προστάτιδα του γάμου, της γονιμότητας και της γέννησης παιδιών (Baumbach 2004, σποραδικά) καθώς και με τη Δήμητρα, τη θεά της γονιμότητας, που ιδιαίτερα στην περίπτωση της Μαλοφόρου στον Σελινούντα ήταν Κουροτρόφος και επιφορτισμένη με τη φροντίδα των απογόνων (Hinz 1998, σ. 150). Το ίδιο ισχύει και για την Αθηνά Νίκη, η οποία ήταν και Κουροτρόφος (Kalogeropoulos 2003, σ. 314). Ομοίως και μία υπόσταση της Αφροδίτης, αυτή που φέρει την ονομασία «Αφροδίτη Ουρανία», σχετιζόταν στην αρχαιότητα με τις έγγαμες γυναίκες (Weber 2006, σ. 178-179).
Έχει υποστηριχτεί επίσης η άποψη ότι κατά την αρχαιότητα το ρόδι λειτουργούσε και ως προσδιοριστικό σύμβολο των νικητών σε αθλητικούς αγώνες (Οικονόμος 1942-44, σ. 92-102 εικ. 1-2· Himmelmann-Wildschütz 1956, σ. 6, σημ. 54· Κεφαλίδου 1996, σ. 56, 92, σημ. 92, σ. 185 αρ. Γ 30 πίν. 29). Περισσότερο επιφυλακτικός ο Engemann 1983, στ. 698, θεωρεί ότι ο ρόλος του ροδιού ως επάθλου σε νικητές χρειάζεται περισσότερη τεκμηρίωση αφού το βασικότερο επιχείρημα, ότι δηλαδή ο ανδριάντας του Μίλωνος του Κροτωνιάτου έφερε στο χέρι ρόδια, αιτιολογείται από τον Φιλόστρατο με το γεγονός ότι ο αθλητής υπήρξε ιερέας της Ήρας (Βίος Απολλ. Τυαν. 4, 28). Η ένσταση αυτή του Engemann μας φαίνεται, παρ’ όλα αυτά, υπερβολικά συγκρατημένη δεδομένης της ύπαρξης ροδιών σε επιτύμβια ανάγλυφα νικητών (π.χ. Muthmann 1982, σ. 81 εικ. 71), καθώς και του εν γένει πολύτιμου χαρακτήρα του καρπού αυτού που θα ταίριαζε στα χαρακτηριστικά ενός επάθλου. Ας σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι οι θεραπευτικές ιδιότητες του ροδιού ήσαν γνωστές στους αρχαίους, όπως διαβάζουμε για παράδειγμα στο κυριότερο συμπίλημμα των παραδοσιακών φυσικών γνώσεων, στην Historia Naturalis του Πλίνιου του Πρεσβύτερου (Nat. Hist. 23, 107).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου