Η ΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΓΝΩΣΗ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ

ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ

Η ΚΡΥΠΤΟΓΡΑΦΗΜΕΝΗ ΓΝΩΣΗ ΣΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ

Φωτογραφία

από την εκδήλωση (26 Νοεμβρίου 2010) από τη Β/θμια Εκπαίδευση Ηλείας στο θέατρο «Απόλλων» Πύργου με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα για το Θέατρο στην Εκπαίδευση.

Περισσότερα...

Του Γιάννη Βόγλη

Ο σύγχρονος ηθοποιός ως μύστης και εξέχων εκφραστής της θεατρικής τελετουργίας

Κυρίες και Κύριοι,

Το θέμα μου πιθανόν να ακούγεται κάπως περίεργο. Ιδιαίτερα όταν απευθύνομαι σε επιστήμονες, ή σαφέστερα, σε άτομα με επιστημονική κατάρτιση, την οποία, καλώς ή κακώς, δεν είχα την τύχη να αποκτήσω. Μη έχοντας λοιπόν τη τεχνική δυνατότητα μια επισταμένης ή αν θέλετε ανατομικής έρευνας, θα έλεγα ότι η προσέγγιση μου είναι μάλλον μια ελεύθερη αναζήτηση απαντήσεων, σε ερωτήματα που γεννήθηκαν κατά τη διάρκεια της 46χρονης καλλιτεχνικής μου πορείας σαν ερμηνευτής και σκηνοθέτης, ιδίως μέσα από την προσπάθεια μελέτης και έρευνας για την προσέγγιση του Αρχαίου Δράματος. Αυτή η προσπάθεια με οδήγησε σε πολύμορφες πηγές, μερικές από τις οποίες μπορεί να είναι ακραίες ή και ανατρεπτικές, με την αυστηρή επιστημονική αντίληψη. Αν προσθέσετε τώρα και την οξυμένη φαντασία, την οποία ως δημιουργός δικαιούμαι να έχω, αντιλαμβάνεστε ότι πιθανόν να υπάρξουν κάποιοι ανάμεσά μας, οι οποίοι να διαφωνήσουν ή και να απορρίψουν τις θέσεις μου. Απόλυτα θεμιτό, εφόσον ένα συνέδριο σαν αυτό, σκοπό έχει την ελεύθερη διακίνηση ιδεών. Ευτυχώς ακόμα. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν.

Δήλος. Ιερό νησί όπου γεννιέται ο Απόλλων. Ο Θεός του φωτός, της μουσικής και του έρωτα. Ο ζωοφόρος Θεός. Το τρίγωνο ανάμεσα Δήλου, Τήνου, και Μυκόνου, είναι το φωτεινότερο σημείο της υδρογείου. Μετρημένο από σύγχρονους επιστήμονες. Είναι τυχαίο άραγε; Δελφοί. Ο Ομφαλός της Γης. Εκεί εδρεύει η σκοτεινή μορφή της ίδιας θεότητας. Ο Απόλλων Λοξίας, που καθορίζει και κατευθύνει τις μοίρες των ανθρώπων. Ο ιερός του τρίποδας. Τριαδικό σύμβολο. Παρελθόν, Παρόν, Μέλλον.

Από την Ανατολή φθάνει ο Διόνυσος. Ο Γήινος Θεός της αμπέλου, του ενστίκτου, της γιορτής, της σάρκας, ο Βρώμιος, ο Καλλίνικος, ο Τιμωρός όσων δεν τον ακολουθούν. Το Διονυσιακό πνεύμα γεννά το Θέατρο. Σμίγει με το Απολλώνιο και εξελίσσει το Θέατρο στην τελειότερη και πιο ολοκληρωμένη μορφή λόγου και ποίησης. Την Τραγωδία. Η πεμπτουσία του Θεάτρου όλων των εποχών. Απόλυτα νομοτελειακό. Στιλπνό και φωτεινό, σαν το φως του Αιγαίου. Καμία σκιερή γωνιά ή μαύρο σύννεφο του Βορρά. Όλα στο φως. Πυκνά, ολοκληρωμένα, διαλεκτικά νοήματα. Τίποτα περιττό. Πηγή των μύθων της Τραγωδίας είναι η Μυθολογία μας. Πόσο όμως είναι Μυθολογία; Μήπως σε αυτήν είναι κρυμμένοι κώδικες συμπυκνωμένης Κοσμικής Γνώσης; Θεωρώ πως τώρα αρχίζουμε να υποψιαζόμαστε και να αποδεχόμαστε ξανά την ύπαρξή αυτής της γνώσης, η οποία πιθανόν να ήταν πολύ μεγαλύτερη από τη σημερινή. Από τους Ορφικούς Ύμνους, έως τον Όμηρο, όλους τους φιλοσόφους της Ελληνικής Γραμματείας, και τους Τραγικούς ποιητές, υπάρχει μια αλληλουχία στοιχείων Συμπαντικών επιστημονικών γνώσεων, που εάν καταφέρουμε κάποτε να συνταιριάξουμε τις ψηφίδες μέσα από τα συμφραζόμενα, ίσως κατανοήσουμε το μέγεθος τους, ή ακόμα και την πρακτική εφαρμογή τους. Αφότου η λαίλαπα του νεότερου θρησκευτικού φανατισμού κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πηγές γνώσης, αφήνοντας μόνο κάποια ψήγματα, καθιστά αυτή την προσπάθεια αρκετά επίπονη.

Ο υπέρτατος Θεός Ζευς, ήταν απλώς «άτακτος» και ζευγάρωνε με θνητές, και μόνο από ερωτική επιθυμία; Από τις διασταυρώσεις όμως αυτές, γεννώνται Θεοί και Ημίθεοι με συγκεκριμένες εντολές και αποστολές. Η Αθηνά στην Ιλιάδα, με μία ακτίνα που εκτοξεύει, εξοντώνει 300 αντιπάλους. Τι ενέργεια ήταν αυτή η Ακτίνα; Σήμερα γίνονται έρευνες για την Γοργόνεια ενέργεια, η οποία έχει πολλαπλάσια ισχύ από την ατομική. Στην ασπίδα του αγάλματος της Παλλάδας Αθηνάς υπήρχε ο Γοργόνειος λίθος. Γοργόνες, Κένταυροι, Κύκλωπες, Μινώταυρος, Σφίγγα, Σειρήνες. Ήταν απλώς μυθικά τέρατα, ή μήπως γενετικά λάθη; Στο δάπεδο της Θόλου της Επιδαύρου απεικονίζεται η διάταξη των πλανητών του Ηλιακού μας συστήματος, μαζί με τις εκλείψεις της Σελήνης. Οι ονομασίες των πλανητών αναφέρονται στους Ορφικούς Ύμνους και ισχύουν έως σήμερα. Και τότε δεν υπήρχαν τηλεσκόπια ακριβείας. Ή μήπως υπήρχαν; Απλώς αναφέρω ενδεικτικά μερικά μόνο ερωτηματικά, ως αφορμή αναζήτησης κάποιας ερμηνείας. Υποθέσεις και απόψεις υπάρχουν πολλές. Εύχομαι και πιστεύω, ότι κάποτε ο σύγχρονος άνθρωπος θα φτάσει στον πύρινα αυτών των γνώσεων, εφόσον είναι έτοιμος να τις δεχθεί βεβαίως, και να τις χρησιμοποιήσει όχι για καταστροφικούς σκοπούς όπως σήμερα, αλλά για τη σωτηρία και ανάπτυξη του ωραίου πλανήτη μας.

Όλα τα Αρχαία Θέατρα βρίσκονται σε Ιερούς χώρους λατρείας κάποιας θεότητας, και είναι πλέον γνωστοί οι απόλυτα γεωμετρικοί συσχετισμοί μεταξύ τους σε ισόπλευρα τρίγωνα. Άρα η επιλογές των χώρων αυτών έγιναν με πλήρη μαθηματική γνώση, και σίγουρα δεν ήταν τυχαίες. Επίσης στους χώρους αυτούς υπάρχει ιδιαίτερα έντονη ενέργεια την οποία αισθάνονται, λιγότερο ή περισσότερο, όλοι όσοι βρεθούν εκεί. Από πού πηγάζει αυτή η ενέργεια; Πρόσφατες επιστημονικές έρευνες μιλούν για πύλες Κοσμικής επικοινωνίας. Επομένως: Ναός, Τελετουργία, Θέατρο. Ακόμα ένας Ιερός Τρίποδας.

Το Θέατρο, και ιδιαίτερα το Αρχαίο Δράμα είναι η συνισταμένη των τεχνών, με τρία βασικά στοιχεία:

α) Λόγος – Ποίηση, β) Μουσική, γ) Εικαστική δημιουργία. (Σκηνικός διάκοσμος). Ακόμα, το διέπουν τρείς βασικοί άξονες, που σκοπό έχουν:

Α) Τη διδαχή μέσω της ψυχαγωγίας, (αγωγή ψυχής).

Β) Την άσκηση πολιτικής κριτικής της Εξουσίας.

Γ) Τις αναφορές στην επιστημονική γνώση.

Διδαχή μέσω ψυχ-αγωγίας

Όλοι οι Ήρωες στο Αρχαίο Δράμα, είναι πάνω και πέρα από τα κοινό ανθρώπινο μέτρο. Θεοί, Ημίθεοι, Τύραννοι Εξουσιαστές και Βασιλείς. Έχουν Μέγεθος. Και οι συγκρούσεις υπέρμετρες. Οι Θεοί καθορίζουν την Ειμαρμένη. Η ανάγκη είναι αδιαπραγμάτευτη. Η ύβρης απέναντι στον Ανθρώπινο και τον Θείο νόμο τιμωρείται. Εάν δεν υπάρξει η ανύψωση, δεν θα επέλθει το δέος από την πτώση του ήρωα, και κατά συνέπεια η κάθαρση, που είναι και η ολοκλήρωση του δράματος. Άρα οι θνητοί πρέπει να σέβονται και όχι να φοβούνται το Θείον. Το Μέτρο πρέπει να κυριαρχεί στη σκέψη και τις πράξεις του ανθρώπου.

Οι Ωκεανίδες, αθάνατες κόρες του Ποσειδώνα, ως χορός στον Προμηθέα Δεσμώτη, όταν ακούν τα βάσανα που πέρασε και αυτά που μέλλεται να αντιμετωπίσει η Ιό στην ατέλειωτη πορεία της, λένε:

Σοφός, ναι ήταν σοφός,

κείνος που πρώτα ζύγιασε

καλά μες στο μυαλό του κι είπε:

Να κάμεις γάμο που ταιριάζει σου

η πιο μεγάλη είν΄ ευτυχία.

Κι αν είσαι ένας απλός θνητός

ποτέ μη πεθυμήσεις γάμο

με άνθρωπο που περηφάνεια του

είν΄ τα πολλά του πλούτη

κι αψηλή η γενιά.

Και πάλι ο χορός στην ΑΝΤΙΓΟΝΗ κλείνει το δράμα λέγοντας:

Φρόνηση πρώτα. Η ευδαιμονία ακολουθεί.

Γιατί ο κόσμος Θεϊκός και να τον σέβεσαι.

Τα μεγάλα λόγια αλαζόνων, με μεγάλες πληγές

πληρώνονται. Φρόνηση πρώτα.

Γερνάμε για να βρούμε γνώση και γαλήνη.

Άσκηση πολιτικής κριτικής της Εξουσίας.

Δεν υπάρχει θεατρικό έργο που να μην είναι πολιτική θέση και πράξη. Το καλό θέατρο φωτίζει προβλήματα, ασκεί κριτική, χωρίς να προτείνει λύσεις. Ερεθίζει μόνο τη σκέψη και τον προβληματισμό του θεατή. Σήμερα, όπου οι κανόνες της Δημοκρατίας είναι διαφορετικοί, υπάρχει κατά κάποιο τρόπο η ελευθερία της έκφρασης, με όποιες συνέπειες, μπορεί να επιφέρει η χρήση ή η κατάχρηση αυτής της ελευθερίας. Όμως στη Δημοκρατία της κλασικής περιόδου, η νομοθεσία και οι κανόνες απαγόρευαν στους ποιητές να θίγουν οικεία δεινά στο Αρχαίο Δράμα. Έθεταν ένα αποδεκτό πλαίσιο, μέσα στο οποίο επέτρεπαν να εκφραστούν οι ποιητές. Αυτό βέβαια δεν τους εμπόδισε, έμμεσα πλην σαφώς, να ασκούν κριτική καλή ή κακή, στην διαχείριση της εξουσίας, με σαφήνεια, πυκνότητα, και απαράμιλλη αισθητική.

Μετά από μία προσεκτική προσέγγιση, διαπιστώνει κανείς, ότι σε όλο το Αρχαίο Δράμα, κυρίαρχο θέμα είναι η διεκδίκηση της Εξουσίας και η διαδοχή της. Καθώς και η άσκηση της εξουσίας και οι συνέπειες στο κοινωνικό σύνολο, που εκφράζονται μέσα από το χορό, ο οποίος όμως, παρότι είναι ο κύριος αποδέκτης των συνεπειών, παίρνει θέση μόνο ως σχολιαστής και πάντα σε σχέση με τους νόμους του δικαίου. Δεν ενεργεί δυναμικά ή ανατρεπτικά. Μήπως και σήμερα δεν συμβαίνει ακριβώς το ίδιο; Και παρόλο που σαν σύνολο έχουμε αποκτήσει το δικαίωμα να επιλέγουμε την εξουσία μας, όταν αρχίσει η κατάχρηση εις βάρος μας, σχολιάζουμε πολύ, αλλά αντιδρούμε ελάχιστα έως καθόλου. Και όσο η εξουσία γίνεται όλο και πιο συγκεντρωτική, τόσο η θέληση και η επιρροή του συνόλου αποδυναμώνεται. Το παράδοξο είναι, ότι ενώ ο σύγχρονος άνθρωπος, στο σύνολο του, έχει αναπτυχθεί έως κάποιο βαθμό κοινωνικά, επιστημονικά και πνευματικά, οι εξουσίες έχουν εξελιχθεί ελάχιστα έως καθόλου, επί της ουσίας. Παραμένουν σχεδόν αδιάλλακτες, κυριαρχικές και απειλητικές για τους πιο αδύναμους.

Ακόμα γνωρίζουμε, ότι η Ιστορία ανελίσσεται σπειροειδώς. Άρα υπάρχουν άπειρα αξονικά σημεία, όπου ιστορικά γεγονότα επαναλαμβάνονται σχεδόν πανομοιότυπα, με κάπως πιο εξελιγμένες μεθόδους ίσως.

«Η Δημοκρατία μας αυτοκαταστρέφεται διότι κατεχράσθει το δικαίωμα της ελευθερίας και της ισότητας, διότι έμαθε τους πολίτες να θεωρούν την αυθάδεια ως δικαίωμα, την παρανομία ως ελευθερία, την αναίδεια του λόγου ισότητα και την αναρχία ως ευδαιμονία.»

Ισοκράτης (436 π.χ.- 338 π.χ.)

Επομένως, εάν εξετάσουμε προσεκτικά το Αρχαίο Δράμα, με την σημερινή εμπλουτισμένη εμπειρία, αναμφισβήτητα θα ανακαλύψουμε άπειρα κοινά σημεία που ταυτίζονται με ανάλογες πολιτικές καταστάσεις του σήμερα.

Και ακριβώς αυτή είναι η διαχρονική δύναμη και σημαντικότητα του Αρχαίου Δράματος. Είναι ουσιαστικά πιο σύγχρονο από το σύγχρονο. Ειδικά στην περίπτωση του Αριστοφάνη, όπου περιμένει κανείς να τον δει να χαιρετάει στο χειροκρότημα, μαζί με τους συντελεστές της παράστασης. Εάν έχει ερμηνευτεί σωστά βέβαια, χωρίς την υπερβολή της βωμολοχίας, για εμπορικούς λόγους.

Ο Αισχύλος, θεωρούμενος ως ο πλέον συντηρητικός ποιητής, δημιουργεί στην περίοδο της εδραίωσης της Αθηναϊκής Δημοκρατίας. Με την ΟΡΕΣΤΕΙΑ, (η μόνη Τριλογία που σώζεται), εκτός από το ηθικό μέρος της αυτοδικίας που θέτει, με την μητροκτονία που πράττει ο Ορέστης κατ΄εντολή του Απόλλωνα Λοξία, εξυμνεί και την εδραίωση του μέγιστου δικαστικού θεσμού μέχρι σήμερα. Του Αρείου Πάγου. Η τριλογία ξεκινάει με ένα αιματηρό πραξικόπημα. Η Κλυταιμνήστρα αμέσως μετά τον βίαιο και ανόσιο φόνο του νόμιμου βασιλιά Αγαμέμνονα, λουσμένη ακόμα στο αχνιστό αίμα του, με το τσεκούρι στο χέρι, εμφανίζεται στο χορό – λαό, και επιβάλει τη δική της απολυταρχική εξουσία, σε μία απεγνωσμένη προσπάθεια επαναφοράς της μητριαρχίας. Αυτό, κι αν δεν είναι πολιτική πράξη.

Στους ΕΠΤΑ ΕΠΙ ΘΗΒΑΣ, θέτει το θέμα της εμφύλιας διαμάχης και πάλι για την απόκτηση της εξουσίας. Πάλι το δίκαιο αντιμέτωπο με το άδικο. Η κατάρα του Οιδίποδα βαραίνει και τα δύο αδέλφια, Ετεοκλή και Πολυνίκη. Το ήθος όμως δεσπόζει στην απόφαση των δύο αδελφών, να μονομαχήσουν μόνοι, για να μην υπάρξει αιματοχυσία.

Εκεί όμως που ο ποιητής ασκεί την πλέον έντονη κριτική στην απολυταρχική εξουσία, είναι στον ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ. Την τιμωρία του Προμηθέα, με εντολή του Δία, την επιβλέπει το Κράτος και την εκτελούν η σιωπηλή Βία και ο Ήφαιστος. Ο Ημίθεος δέχεται δύο πρεσβευτές. Ο Ωκεανός έρχεται αφ΄ εαυτού του, και μάταια τον συμβουλεύει να υποταχθεί στη νέα τάξη πραγμάτων. Ο Ερμής καταφθάνει φέρνοντας τελεσίγραφο του Δία, πως αν δεν αποκαλύψει ο Προμηθέας τους λόγους της πτώσης του, θα τον εξοντώσει. Ο επαναστάτης όμως Προμηθέας, αρνείται την υποταγή, χλευάζοντας τον Ερμή και όλους τους υποταγμένους. Λέει:

Είστε νέοι και καινούργιοι στην εξουσία,

και νομίζεται πως τίποτε δεν μπορεί

να ταράξει τα οχυρά που κρατείτε.

Είδα ως τώρα δύο των θεών άρχοντες

να χάνουνε το θρόνο τους.

Θα δω και τρίτον, αυτόν που τώρα εσάς κυβερνά.

Άραγε σήμερα, σε πόσους ηγέτες και εξουσίες δεν αρμόζουν αυτοί οι στοίχοι; Και κλείνει λέγοντας:

Και τούτο το ανυπότακτο κορμί

μακάρι να το ρίξει στα μαύρα Τάρταρα ,

στις φοβερές τις δίνες της Ανάγκης.

Όμως τη ψυχή μου, δεν θα μπορέσει να την πάρει.

Τι πιο πολιτική θέση;

Ο Σοφοκλής, δημιουργεί όταν πλέον η Δημοκρατία είναι εδραιωμένη και η Πολιτεία ισχυρή. Οι ήρωες του είναι πιο ανθρωποκεντρικοί, και θεωρείται ο πατέρας του ψυχολογικού θεάτρου. Δεν παύει όμως κι αυτός να θίγει θέματα που άπτονται του χειρισμού της εξουσίας. Ο ΟΙΔΙΠΟΥΣ χρεώνεται όλη την ευθύνη, πολιτική και ανθρώπινη, για τη συμφορά της Πόλης, και αυτοτιμωρεί τον εαυτό του. Κι εδώ ο Απόλλων Λοξίας κατευθύνει την Ειμαρμένη του Οιδίποδα.

Στην ΑΝΤΙΓΟΝΗ ο Κρέοντας απαγορεύει την ταφή του νεκρού Πολυνίκη. Υψίστη ύβρις προς τον Θείο και Ανθρώπινο νόμο. Έτσι η αλαζονεία και η τυφλή αδιαλλαξία του, οδηγεί τη χώρα στον τελικό της αφανισμό.

Ο ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ, είναι η πλέον αντιπολεμική ελεγεία. Πληγωμένος και εξόριστος ο ήρωας, έχοντας γνωρίσει τη σκληρή και άδικη συμπεριφορά των συμπολεμιστών του, συνειδητοποιεί τη ματαιότητα ενός στημένου, ανέντιμου και άδικου πολέμου, όπως είναι πάντα και απανταχού κάθε πόλεμος. Αρνείται να δώσει το ισχυρό και καταστροφικό Ηράκλειο τόξο του στους Αχαιούς, που τυφλωμένοι από την αρπακτική τους μανία θέλουν την πλήρη ισοπέδωση μια χώρας. Ένας πόλεμος που στηρίχτηκε σε μια γελοία, και όπως αποδείχτηκε, ανυπόστατη αφορμή. Μήπως κι αυτό δε μας θυμίζει κάποιους πολέμους του σήμερα;

Ακολουθεί ο Ευριπίδης. Ο μέγας σαρκαστής και διαβρωτικός ποιητής. Δημιουργεί την εποχή που οι πόλεμοι έχουν παραλύσει τη Δημοκρατία της Αθήνας, και δεσπόζει η Σωκρατική φιλοσοφία. Νέες καινοτόμες ιδέες με τις οποίες συμπορεύεται. Δεν υπάρχει Τραγωδία του, που να μην υπονομεύει την εξουσία με αμείλικτη κριτική. Γι αυτό και εξορίζεται από την Πολιτεία.

Στην ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΕΝ ΑΥΛΙΔΙ, ο Αγαμέμνων, θυσιάζει ότι ποιο αγαπημένο πλάσμα έχει, την Ιφιγένεια, κάτω από την πίεση της αρχηγίας ενός αρπακτικού στρατού και μιας εκστρατείας, όπου με το τέλος της, δεν ξέρουμε ποιος είναι ο νικητής και ποιος ο ηττημένος.

Στην ΕΚΑΒΗ και τις ΤΡΩΑΔΕΣ, οι «πολιτισμένοι» Έλληνες, με ασήμαντες αφορμές και κάποια σκευασμένα όνειρα, συντελούν την πιο στυγερή και αμείλικτη γενοκτονία. Πόσες τέτοιες γενοκτονίες δεν βιώσαμε και βιώνουμε σήμερα;

Στη ΜΗΔΕΙΑ, ο υπερφίαλος Ιάσωνας, δίνει μαθήματα «πολιτισμού και ήθους» στη «βάρβαρη» γυναίκα. Ξεχνά ότι είναι εγγονή του Ήλιου με υπερκόσμιες δυνάμεις. Εκείνη πρόδωσε πατέρα και πατρίδα, έγινε φόνισσα στην Ιωλκό και του πρόσφερε τα πάντα για να τον κάνει Ήρωα. Για την αγνωμοσύνη και την αλαζονεία του, δέχεται από αυτήν τη σκληρότερη τιμωρία. Η Μήδεια δεν είναι ένα απλό σύμβολο μιας απατημένης ζηλιάρας γυναίκας. Δεν φτάνει έως το φόνο των παιδιών της τυφλωμένη μόνο από γυναικεία ζήλεια. Με απελπισία και σπαραγμό, λέει στο χορό:

Εμπρός. Ποιο κέρδος από τούτη τη ζωή;

Μήτε πατρίδα, μήτε σπίτι, μήτε άλλος δρόμος

έξω απ΄ το κακό. Τ΄ άλλα τ΄ αποχαιρέτησα

στο πατρικό μου τ΄ ακρογιάλι, σκλάβα

στα λόγια ενός πολιτισμένου, ενός Έλληνα,

που τώρα στα χέρια μου τον παραδίνουν οι Θεοί,

να πάρω πίσω το αίμα μου.

Τη σάρκα που του χάρισα την παίρνω πίσω.

Εδώ και τώρα. Τα τέκνα του δε θα τα ξαναδεί.

Κι ούτε θα σπείρει φύτρο στο νιόνυμφο χωράφι του

– αν το φαρμάκι έχει κάποιαν αρετή.

Με πέρασες για δαμασμένη; Για καμιά αδύνατη;

Ήμερο φίδι του σπιτιού; Αλλιώς με λένε.

Αγάπη στην αγάπη, θέληση στο μίσος, αυτό αξίζει.

Αυτό απομένει από μια ανθρώπινη ζωή: Η δόξα…

Σε απόλυτο αδιέξοδο και πλήρη απελπισία, οδηγείται στη φρικτή πράξη. Έτσι σέρνει τον Ιάσωνα στον εξευτελισμό, και με το θάνατο της μέλλουσας νύφης, του φράζει κάθε δρόμο να γίνει βασιλιάς και γενάρχης.

Και φτάνουμε στο τελευταίο του, κορυφαίο αριστούργημα. Τις ΒΑΚΧΕΣ, το οποίο γράφει σε μεγάλη ηλικία και εξόριστος. Οι ΒΑΚΧΕΣ αντιμετωπίζονται συνήθως ως θρησκευτικό δράμα. Προσωπικά θεωρώ ότι είναι το πιο ολοκληρωμένο πολιτικά έργο. Ο Πενθέας, ένας απόλυτα σκληρός και φασιστικά αδιάλλακτος εξουσιαστής, αρνείται να αποδεχτεί τη λατρεία του Διονύσου, μια Θεότητα που συμβολίζει τις νέες ιδέες, την εξέλιξη και τη γνώση της διαλλακτικής. Η τιμωρία του σκληρή και αδυσώπητη.

Ο Διόνυσος, αφού τον διασύρει ντυμένο γυναίκα μέσα από τους δρόμους της Θήβας, τον οδηγεί στο φρικαλέο θάνατο του διαμελισμού, από την ίδια του τη μάνα. Δηλαδή από την ίδια μήτρα που τον γέννησε. Και ίσως είναι η μοναδική φορά που βλέπουμε Θεό Τιμωρό σε ένα Αρχαίο Δράμα, το οποίο τελειώνει δίχως έλεος. Ο Διόνυσος καταστρέφει την Πόλη της Θήβας και το λαό της που δέχονταν να διοικείται από έναν τέτοιον εξουσιαστή.

Αναφορά στην επιστημονική γνώση.

Πολλά και τα επιστημονικά στοιχεία στο Αρχαίο Δράμα, τα οποία ζητούν μία λογική εξήγηση, με τα σημερινά πάντα δεδομένα. Όσο ο σύγχρονος άνθρωπος εμπλουτίζει την επιστημονική του γνώση, τόσο πλησιάζει όλο και περισσότερο σε κάποιες απόψεις ή και ερμηνείες ακόμα. Δυστυχώς η σύγχρονη επιστημονική γνώση είναι κερματισμένη σε μεμονωμένες μονόδρομες ειδικότητες. Εάν παράλληλα αυτή η γνώση εμπλουτίζονταν και με μία σφαιρική φιλοσοφική θεώρηση, θα διεύρυνε τον ορίζοντα της. Η αλληλουχία ανάμεσα στη Φιλοσοφία, τη Φυσική και τα Μαθηματικά, είναι προφανής και άρρηκτη. Πάντως τα στοιχεία είναι εκεί και περιμένουν ερμηνείες.

Στον ΟΙΔΙΠΟΔΑ ΕΠΙ ΚΟΛΩΝΩ ο Άγγελος όταν περιγράφει τον θάνατο του Οιδίποδα, λέει:

Μετά ο Οιδίπους τις κόρες του με τα τυφλά του χέρια

ψηλαφώντας, έλεγε: Κόρες μου, πρέπει τώρα ν΄ αποδείξετε

γενναίο φρόνημα, κι από τον τόπο αυτόν ν΄ αποχωρήσετε.

Μη δείτε, μην ακούσετε τ΄ απόρρητα και τ΄ απαγορευμένα.

………………………………………………………

Και πάρα κάτω συνεχίζει ο Άγγελος:

……………………………………………………….

Φεύγοντας, λιγάκι μόνο προχωρήσαμε, κι αμέσως

Στρέφουμε το κεφάλι μας να δούμε.

Εκείνος είχε εξαφανιστεί. Μόνο ο Βασιλιάς (Θησέας)

στεκόταν με το χέρι στο μέτωπό του σηκωμένο,

σκεπάζοντας τα μάτια του, σαν από φόβο από κάτι φοβερό

που φανερώθηκε, κι ανθρώπου μάτι δεν αντέχει να το δει.

Ποιά να ήταν άραγε τ΄ απόρρητα και τ΄ απαγορευμένα, που θνητός και αμύητος δεν έπρεπε να δει και ακούσει; Ο Οιδίπους και ο Θησέας, ήταν γόνοι Θεϊκής διασταύρωσης. Ποιο να ήταν το μυστικό που εμπιστεύεται ο Οιδίπους στον Θησέα, το οποίο θα κάνει την Αθήνα αήττητη; Και τέλος, τι είδους λάμψη κατήλθε, που ανθρώπου μάτι δεν αντέχει να το δει, και πήρε τον Οιδίποδα; Πρόκειται για θάνατο ή για ανάληψη:

Το πρώτο επεισόδιο στην ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΕΝ ΑΥΛΙΔΙ ξεκινάει με αυτόν το διάλογο:

ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ

Ποιο να΄ ναι τάχα αυτό το αστέρι που ταξιδεύει;

ΠΡΕΣΒΥΤΗΣ (Ακόλουθος)

Ο Σείριος, σιμά στην εφτάφωτη Πούλια,

στη μέση ακόμα τρέχει τ΄ ουρανού.

ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ

Γι αυτό δεν ακούγονται ούτε πουλιά ούτ΄ η θάλασσα,

κι ο άνεμος σωπαίνει πάνω από τον Εύριπο.

Άρα γνωρίζανε και τους αστερισμούς και τις επιρροές τους.

Η Μήδεια καθώς ανυψώνεται πάνω σε ένα παράξενο άρμα, λέει:

Ο Ήλιος, του πατέρα μου ο πατέρας, ο Ήλιος,

άρμα μας δίνει, άρμα προμαχώνα,

να μας φυλάγει από τα χέρια των εχθρών.

Τι είδος άρματος να ήταν αυτό, σταλμένο μάλιστα από το Ήλιο, που κατέρχεται και ανέρχεται από τον ουρανό;

Και άραγε ποια υπερδύναμη ενεργειακή ισχύ να είχε το Ηράκλειο Τόξο του Φιλοκτήτη, που με αυτό οι Έλληνες θα συνέτριβαν τα τείχη της Τροίας;

Η Τραγωδία όμως που είναι αποκαλυπτική και γεμάτη από πληροφορίες, είναι ο ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΔΕΣΜΩΤΗΣ του Αισχύλου.

Ο Ποσειδώνας και οι Ωκεανίδες κόρες του, φθάνουν στον τόπο μαρτυρίου του Προμηθέα, με ένα τετράποδο φτερωτό άρμα, που το οδηγεί ο Ποσειδώνας, όπως λέει, με τη θέληση κι όχι με χαλινάρι. Και όταν κατεβαίνουν από αυτό, εκείνο αιωρείται πάνω από τη γη. Ακόμα ένα περίεργο ιπτάμενο όχημα.

Στον πόλεμο Θεών και τιτάνων, ο Προμηθέας συντάσσεται με τον Δία και τον βοηθάει να κυριαρχήσει με τη γνώση.

Στο μέλλον η εξουσία θα ανήκει

όχι στους άκαμπτους και την ωμή τη βία,

μα σε όποιον με του νου τεχνάσματα τη νίκη θα κερδίζει.

Ο Δίας παίρνοντας την εξουσία, θέλει να καταστρέψει το ανθρώπινο γένος, που βρίσκεται σε ζωώδη κατάσταση μέσα σε σπηλιές, και να δημιουργήσει νέο γένος ανθρώπων. Ο Προμηθέας διαφωνεί. Κλέβει, όχι τη φωτιά, όπως συνήθως λέγεται, αλλά την Πηγή της Φωτιάς, ή πιθανόν, Πηγή του Φωτός, προνόμιο μόνο των Θεών.

Δηλαδή Φως = Γνώση, και την προσφέρει στων θνητών το γένος, διδάσκοντας του την Τεχνική, την Αστρονομία, την Αριθμητική, τη Γραμματική, τη Γεωμετρία, τη Ναυτιλία, την Ιατρική, τη Βιολογία, τη Μαντική και τη Μηχανική. Ακόμα και τα ορυκτά πολύτιμα μέταλλα.

Και όταν περιγράφει την πορεία της Ιούς, από τον Καύκασο έως και το Δέλτα του Νείλου, κάνει μια πλήρη γεωγραφική και πληθυσμιακή περιγραφή. Είχε ο ίδιος ο Αισχύλος διανύσει αυτή τη διαδρομή, ή μήπως υπήρχαν αεροφωτογραφίες από δορυφόρο; (δόρυ-φέρον ?)

Ο Αισχύλος αναφέρεται ως υιός ιερέα, άρα είναι αμφίβολο εάν ο ίδιος ήταν μυημένος στα Ελευσίνια μυστήρια. Ο πατέρας του Ευμολπίδης και όλοι του οι προγονοί, κληρονομικώ δικαιώματι, ήταν ιερείς. Πιθανόν λοιπόν να πήρε τα στοιχεία από τα συγγράμματα του πατέρα του. Όπως και να έχει, γεγονός είναι ότι με τον Προμηθέα, αποκάλυψε πολλά μυστικά. Έτσι εξηγείται και η πιθανή δολοφονίας του από το ιερατείο, και ότι, οι άλλες δύο Τραγωδίες της τριλογίας, ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΠΥΡΦΟΡΟΣ και ΠΡΟΜΗΘΕΑΣ ΛΥΟΜΕΝΟΣ, δεν χάθηκαν τυχαία.

Καταλήγουμε λοιπόν στο συμπέρασμα ότι η Γνώση δεν ήταν «προνόμιο» των ολίγων, όπως συνήθως λέγεται, αλλά, κατά τη γνώμη μου, προσφέρονταν με τη Μύησης, σε όσους ήταν έτοιμοι να τη δεχθούν και να τη διαχειριστούν σωστά.

Σκηνοθετική Προσέγγιση και Ερμηνεία

Είναι γνωστό, ότι σκοπός της επιστήμης στην εξελικτική της πορεία, είναι η έρευνα. Όμοια και η θεατρική προσέγγιση και ερμηνεία του Αρχαίου Δράματος, οφείλει να ακολουθήσει παρόμοια ερευνητική πορεία, με γνώμονα τους τρεις άξονες που προανέφερα. Με αυτό το δεδομένο, μπορούμε να πούμε πως οι παράγοντες της θεατρικής δημιουργίας, είναι κατά μια έννοια, επιστήμονες. Και εδώ έχουμε κάποιες διαφορές με τους φιλολόγους, διότι η φιλολογική προσέγγιση είναι, κατά κάποιο τρόπο, σημειολογική, ενώ η θεατρική, είναι εννοιολογική με αναζητήσεις μακράν πέρα από το γράμμα του λόγου.

Επομένως, μια σύγχρονη προσέγγιση του Αρχαίου Δράματος σκηνοθετικά, οφείλει να φωτίζει τους ιστορικούς και επιστημονικούς συσχετισμούς και τις ομοιότητες του τότε, με το σήμερα. Και αυτή η προσέγγιση είναι κατά τη γνώμη μου, όχι μόνο αποδεκτή, αλλά αναγκαία. Όμως για να επιτευχθεί αυτό, πρέπει όλοι οι συντελεστές μιας παράστασης να έχουν πολιτική συνείδηση και σφαιρικά πολύπλευρη γνώση. Και εδώ αρχίζει το πρόβλημα. Η εσωτερική διαχείριση της Πολιτικής μας ζωής γενικώς, και η είσοδος μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, με την συγκεντρωτική και χειραγωγημένη διοίκηση, αποδυνάμωσε την ατομική πρωτοβουλία, και διαμόρφωσε ένα μεγάλο ποσοστό των νεότερων γενεών, σε απολιτικά όντα, με εξειδικευμένη επαγγελματική κατάρτιση και μόνο. Μια νέα μορφή πολιτών, όπου τα αποτελέσματα της συμμετοχής τους στην εξέλιξη και διαμόρφωση των επερχόμενων κοινωνιών, είναι προς το παρόν αστάθμητη. Στο είδος των πολιτών αυτών, ανήκουν ίσως και οι περισσότεροι νέοι σκηνοθέτες. Μη έχοντας λοιπόν, είτε τη γνώση, είτε το θάρρος, είτε ακόμα και τη διάθεση να εμβαθύνουν στον πλούτο που προσφέρουν τα κείμενα αυτά, καταφεύγουν σε εξωγενείς λύσεις και μιμητισμούς. Αναλώνονται με πεισματική μανία, στη διαμόρφωση μιας εξωτερικής μεταμοντέρνας φόρμας, (εάν κάποιος μπορεί να μου ερμηνεύσει την έννοια του όρου, είναι ευπρόσδεκτος), με δανεικά συνήθως στοιχεία εξωτικών θεάτρων, ή με παράξενες και άσχετες σωματικές εκφράσεις, με κύριο στόχο τον εντυπωσιασμό του θεατή. Χάνουν έτσι την συνοχή των ταυτόσημων συσχετισμών, την ανάγλυφη προβολή των ηρώων, και κυρίως το μέγεθος των ιδεολογικών και συναισθηματικών συγκρούσεων. Απαξιούν δε, να ασχοληθούν καν με τη διαλεκτική του Δράματος. Έτσι, καταλήγουμε να μην καταλαβαίνουμε ούτε τι βλέπουμε, ούτε τι λένε αυτοί οι ταλαίπωροι ήρωες. Αυτό όμως που με τρομάζει, και με εξαγριώνει, είναι ότι οι μη συμφωνούντες με αυτόν τον διασυρμό, στιγματίζονται ως αναχρονιστές.

Το φαινόμενο βέβαια, δεν είναι μόνο Ελληνικό. Είναι παγκόσμιο. Μέσα από την απαξίωση και τον εκφυλισμό των ιδεολογικών αξιών, και την έλλειψη ενός εποικοδομητικού και εξελικτικού Δημοκρατικού διαλόγου, ο σύγχρονος πολίτης του κόσμου, ασφυκτιά υπαρξιακά.

Αυτά όσο αφορά τη Σκηνοθετική ερμηνεία. Τι προκύπτει όμως όταν ένας σύγχρονος Ηθοποιός καλείται να λειτουργήσει σε μία παράσταση Αρχαίου Δράματος; Εκτός από την καλή φυσική του κατάσταση και την τεχνική του εξάρτηση, που είναι η πανοπλία του, οφείλει κυρίως να απαλλάξει το πνεύμα και την ψυχή του από τα συντεταγμένα όρια, τους στενούς ορίζοντες και τις προκαταλήψεις που έχει θέσει η εξέλιξη του σύγχρονου θρησκόληπτου υλιστικού πολιτισμού. Να απαλλαγεί ακόμα και από το σύνδρομο της ρομαντικής αρχαιολαγνείας, εάν υπάρχει, και απελεύθερος πλέον να προσπαθήσει να αποκωδικοποιήσει την συμπυκνωμένη γνώση που περιέχουν τα κείμενα, πέρα και έξω από τον προσωπικό και κοινωνικό μικρόκοσμο που τον περιβάλει, ώστε να πλησιάσει με δέος και σεβασμό το μέγεθος, τις έννοιες του λόγου, τις συγκρούσεις των ηρώων και την υπέρτατη ποίηση.

Ποια είναι όμως η διαδρομή που θα πρέπει να διανύσει ένας σύγχρονος Υποκριτής για να μυηθεί στην προσέγγιση του ήρωα που θα υποδυθεί;

Εν αρχή ην ο λόγος, λέει ο Αριστοτέλης. Λόγος-Λογική. Ταυτόσημες λέξεις. Κυρίαρχη ανάγκη να ενεργοποιήσει ο Υποκριτής τη λογική του, για να κατανοήσει τις έννοιες του λόγου. Ιδιαίτερα σήμερα με τον εκφυλισμό που έχει υποστεί η γλώσσα μας, και τη χαλαρή έως ελλιπή εκπαίδευση, το πρόβλημα μεγεθύνεται. Όντας κάτοχοι της πλέον εννοιολογικής γλώσσας, είναι αβάσταχτα οδυνηρό να διαπιστώνει κανείς την απαξίωση της. Ακόμα ευθύνη φέρουν και κάποιοι, ευτυχώς όχι όλοι, μεταφραστές με την αβασάνιστη έως πρόχειρη μετάφραση. Εάν λοιπόν το κείμενο δεν είναι πιστό, και ο Υποκριτής δεν εννοεί αυτά που λέει, το αποτέλεσμα είναι, να βγαίνει ο λόγος και τα νοήματα από το στόμα του σαν άνοα ηχητικά σχήματα, αφήνοντας τον θεατή αδιάφορο. Πέρα από το γεγονός ότι δεν μπορεί να προχωρήσει στα επόμενα στάδια εμβάθυνσης του ρόλου. Συμπέρασμα. Η λογική είναι θεμελιώδες εργαλείο, το οποίο πρέπει να οδηγήσει τον Υποκριτή στις εναλλασσόμενες και δαιδαλώδεις σκέψεις του ήρωα, οι οποίες ερεθίζουν την ψυχοσύνθεση του, και κατά συνέπεια παράγουν τις έντονες συναισθηματικές μεταπτώσεις. Με δυο λόγια πρέπει να μετουσιωθεί ο ίδιος στον ήρωα, και όχι να μείνει ο Υποκριτής που παραστάνει τον ήρωα, που είναι και η πλέον επικίνδυνη και ολισθηρή παγίδα. Είναι δεδομένο ότι ό θεατής διαβάζει πρώτα τη σκέψη του Υποκριτή, και μετά ακούει τον λόγο. Αυτό είναι και το πιο πολύπλοκο στάδιο της μύησης.

Από πού όμως θα αντλήσει αυτή την ενέργεια που απαιτείται, για να μετουσιωθεί και να ανέλθει στο απαιτούμενο μέγεθος του ήρωα; Ασφαλώς από τον ιερό χώρο του κοίλου του θεάτρου. Την ιερή ώρα της παράστασης, θα πρέπει να ανοίξει τις πύλες της ευαισθησίας του, να ελευθερώσει την υπαρξιακή του οντότητα, για να αισθανθεί τις δονήσεις της κοσμικής ενέργειας να διαπερνάει τα κύτταρα του, και να μεταδώσει αυτή την ενέργεια, με όλη του τη δύναμη, στο πλήθος. Μόνο μέσα από αυτή τη δύσκολη και επίπονη διαδρομή, θα μπορέσει να επιτευχθεί η μέθεξη, και ο ίδιος να δεχθεί το Θείον Δώρο. Την απόλυτη πλήρωση.

Ανεξάρτητα από τη φόρμα που μπορεί να έχει η παράσταση, θεωρώ ότι όλοι οι συντελεστές οφείλουν να διανύσουν αυτή τη διαδρομή. Τότε και μόνο τότε οι δημιουργοί γίνονται Μύστες ενός πραγματικά Τελετουργικού Θεάτρου. Να πάρει επιτέλους το Αρχαίο Δράμα τη θέση και την αίγλη που του αξίζει. Να αγάλλεται κι ο Διόνυσος, που όπως πιστεύω εγώ, βρίσκεται ανάμεσα στους θεατές.

Γιάννης Βόγλης

Ιανουάριος 2006