Ο Χαλκός και ο θεός της μεταλλουργίας

Η χρήση των μετάλλων αποτέλεσε καθοριστικό παράγοντα στην εξέλιξη της ανθρώπινης τεχνολογίας. Το πως και πότε όμως αρχίζει αυτή η εξέλιξη είναι ένα άλλο ιστορικό πρόβλημα. Τα ευρήματα και οι ενδείξεις που ανακαλύπτονται καθημερινά μερικές φορές δεν συμφωνούν καθόλου με την ιστορία όπως την φανταζόμαστε...

H Χαλκολιθική περίοδος (ετυμολογείται από τις λέξεις Χαλκός + λίθος), επίσης γνωστή ως Εποχή του Χαλκού, είναι μια φάση ανάπτυξης του ανθρώπινου πολιτισμού κατά την οποία εμφανίζονται πρώιμα μεταλικά εργαλεία ταυτόχρονα με τη χρήση των λίθινων.

O Ότζι, (Oetzi the Iceman, ο άνθρωπος των Αλπεων) η αρχαιότερη μούμια που βρέθηκε πολύ καλά διατηρημένη μέσα στον πάγο ενός παγετώνα των Άλπεων του Τυρόλου και χρονολογήθηκε περί το 3300 Π.Κ.Χ., έφερε χάλκινο πέλεκυ και μαχαίρι.

ka-ko → χαλκός > χαλκός ο Κύπριος > (aes) Cyprium> CuprumΛατινική ονομασία στοιχείου: Cuprum. Σύμβολο στοιχείου: Cu

Το όνομα του χημικού αυτού στοιχείου, χαλκός, απαντά μόνο στην Ελληνική γλώσσα. Η προέλευση του ονόματος αυτού έχει τεράστια σημασία για τους ιστορικούς της γλώσσας και ιδιαίτερα για τους υποστηρικτές της λεγόμενης <<ινδοευρωπαϊκής>> θεωρίας. Η Λατινική λέξη <<aes - aeri >> η οποία έχει ακριβώς την ίδια έννοια με την Ελληνική << χαλκός >>, συναντάται στις διάφορες <<ινδοευρωπαϊκές>> διαλέκτους, όπως ais στη Γοτθική, er ( erz ) στην αρχαία Γερμανική και ar ( ore ) στην Αγγλο-Σαξωνική. Oι Λατίνοι όμως έμαθαν το μέταλλο από τους Έλληνες και το προμηθεύονταν από την Κύπρο και το όνομα που χρησιμοποιούσαν << aes Cyprum >>,φανερώνει ακριβώς τον τόπο προέλευσης του μετάλλου. Γεννάται λοιπόν ένα μεγάλο ερώτημα. Πώς οι Ινδοευρωπαίοι δεν έχουν στο λεξιλόγιό τους την λέξη χαλκός, τη στιγμή μάλιστα κατά την οποίαν η κοιτίδα τους τοποθετείται προς ανατολάς, ‘όπου τα αρχαιολογικά ευρήματα έδειξαν χρήση του μετάλλου από την έβδομη χιλιετηρίδα π. χ.; Πώς η τέχνη και η τεχνική της επεξεργασίας του μετάλλου έρχεται από την Ανατολή, ενώ το όνομά του κινείται αντίθετα; Γιατί όπως θα φανεί στην συνέχεια και το Λατινικό όνομα του χαλκού << aes - aeri >>, είναι ένα Ομηρικό επίθετο το οποίο δηλώνει τον τρόπο κατεργασίας με τον οποίον παρήγετο το πολύτιμο μέταλλο. Τόσο πολύτιμο, ώστε ολόκληρη περίοδος του ανθρώπινου πολιτισμού να πάρει το όνομά της από τον χαλκό. Χαλκολιθική εποχή ή Ανεολιθική ( Aeneus = χαλκούς ), καθώς και εποχή του χαλκού.

Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφερθεί τι πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες σχετικά με τον χαλκό και τι πληροφορίες διαφύλαξαν και μετέφεραν οι μεγάλοι της Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας, Όμηρος και Ησίοδος σχετικές με αυτό το μέταλλο. Οι Έλληνες ελάτρευαν τον Ήφαιστον ως θεό της πυράς. Ο θεός ετιμήθη ιδιαίτερα στη Λήμνο, η οποία ήταν το ιερό νησί του. Οι Αθηναίοι έκτισαν ναό του Ηφαίστου πλησίον του Κεραμικού, και κατέστησαν προς τιμή του την εορτή Λαμπαδηφορία ή Χαλκεία όπως την ονόμαζαν. Ιδιαίτερα τιμούσαν τον Ήφαιστον οι τεχνίτες ( Χαλκείς και σιδηρουργοί ) γιατί τον θεωρούσαν ευρετή της δια του πυρός κατεργασίας των μετάλλων. Μεταξύ των πολλών επιθέτων με τα οποία ήταν γνωστός ήταν και τα εξής: Αίθων, Αιθαλόεις, Αιώνιος, Πυρίπνοος, Χαλκεύς και Χαλκοτέχνης. Ο Ήφαιστος αλληγορείται στο ολικό πύρ, αλλα και σε τεχνίτη έμπειρο. Κατά την βασιλεία του Διός έστησε το εργαστήριο στον Όλυμπο όπου κατασκεύασε τα υπέρλαμπρα δώματα του βασιλέα των θεών, αλλά και τις κατοικίες των άλλων θεών. Τα εργαλεία του ήταν αξιοθαύμαστα. Τα φυσερά του ανέβαιναν και κατέβαιναν αυτόματα, ανάλογα με τις προσταγές του. Είχε κατασκευάσει και μερικές νέες - χάλκινες οι οποίες τον βοηθούσαν στο έργο του. Γυναίκα του ήταν η ωραιοτάτη θεά Αφροδίτη, αλλά αυτή όμως εμοιχεύετο με τον ΄’Αρη. Ο Άρης αλληγορείτο εις τον σίδηρο ( εκ του οποίου κατασκεύαζαν τα πολεμικά όπλα ) και η Αφροδίτη αλληγορείται γενικώς στην τάση που έχουν τα στοιχεία προς ένωση δια της οποίας προκύπτει η γέννηση των όντων. Ο χαλκός εθεωρείτο ιερό μέταλλο της Αφροδίτης, ενώ ο σίδηρος του Άρη. Ο Όμηρος αλλά και ο Ησίοδος αναφέρουν το μέταλλο ως <<ερυθρό >>σε σχέση με το χρώμα του. Σε σχέση με την στίλβουσα επιφάνεια του αποκαλείται αίθοψ ( = αιθός + όψ δηλαδή ο έχων όψιν πυρός, αστράπτων ), ήνοψ ( = α + όψ=άνοψ δηλαδή αυτός που δεν μπορεί να κοιταχθεί από την πολλή λαμπρότητα ), νώροψ ( εκ του νη+οράν = στιλπνός - λαμπρός ) και φαεινός ( = λάμπων ακτινοβόλος - λαμπρός ). Ο Ησίοδος ( Έργα και Ημέραι 149 ) αναφέρει ότι ήταν το πρώτο μέταλλο που οι παλαιοί έμαθαν να << χωνεύουσι >> και να κατεργάζονται, ( τοις δ’ήν χάλκεα μεν τεύχεα, χάλκεα τε οίκοι, χαλκώ δ’ εργάζοντο, μέγας δε ουκ έσχε σίδηρος ).

Επειδή ο χαλκός ήταν το συνήθως εν χρήσει μέταλλον, κατήντησε η λέξη να σημαίνει κάθε μέταλλο. Όταν άρχισε η κατεργασία του σιδήρου, η λέξη χαλκός εχρησιμοποιείτο κυρίως από τους ποιητές αντί του σιδήρου. Οί Έλληνες κατασκεύαζαν όπλα και άλλα αντικείμενα από κράματα χαλκού - κασσιτέρου, όπως έδειξαν και οι χημικές αναλύσεις σε διάφορα ευρήματα. Το μέταλλο ευρίσκετο σε πολλά μέρη της Ελλάδας όπως μαρτυρούν και τα πολλά σχετικά τοπωνύμια ( Χάλκη - Χαλκίδα - χαλκιδική - Χάλκεια ) Επίσης μεγάλα χαλκωρυχεία υπήρχαν στην Ταμασσό της Κύπρου. Από την Κύπρο οι Ρωμαίοι μετέφεραν το μέταλλο με το όνομα << aes- Cyprum >>.

Αρχικά η κατεργασία του μεταλλεύματος γινόταν με φωτιές από ξύλα σε ανοιχτό χώρο. Αργότερα κατασκευάστηκαν ειδικοί λάκκοι για την τήξη του μετάλλου. Οι λάκκοι ήταν γεμισμένοι με λιθάρια, με κάρβουνο και μετάλλευμα. Η φωτιά σε αυτές τις συνθήκες ήταν ικανή να προκαλέσει την αναγωγή ( = η αγωγή προς τα άνω, δηλαδή προς το καλλίτερο υλικό που ήταν το μέταλλο ). Το ρεύμα του αέρα που απαιτείτο για την καύση του κάρβουνου δινόταν από το κάτω μέρος, στην αρχή με φυσικό αερισμό και στη συνέχεια με φυσητήρες. Ο χαλκός που παρήγετο καθαριζόταν με συνεχείς τήξεις. Είναι λογικό και φυσικό, αρχικά οι άνθρωποι να επεξεργάστηκαν τον αυτοφυή χαλκό. Στη συνέχεια, κατά την Χαλκολιθική περίοδο, ανακάλυψαν την θερμική εξαγωγή του μετάλλου κυρίως από μεταλλεύματα που περιείχαν οξείδια του μετάλλου, από τα οποία είναι πιο εύκολη η εξαγωγή με φυσικό αερισμό. Με τις μεθόδους αυτές, επίσης είναι λογικό, η ποιότητα του παραγόμενου μετάλλου, να μην ήταν η καλλίτερη δυνατή. Με την επινόηση όμως των φυσητήρων και την ρύθμιση επομένως της θερμοκρασίας βελτιώθηκε η ποιότητα του παραγόμενου χαλκού και αυξήθηκε η παραγωγή του καθότι μπόρεσαν να αξιοποιηθούν και θειούχα μεταλλεύματα τα οποία απαιτούν πιο εξελιγμένη τεχνική για την αποδέσμευση του μετάλλου. Την ίδια εποχή είναι πιθανόν να επινοήθηκε και η κράση του μετάλλου με κασσίτερο η οποία έδωσε άλλες προοπτικές με την κατασκευή του κρατερώματος ( μπρούντζος ).Στη Γραμμική Γραφή Β΄ αναφέρεται το μέταλλο με το ίδιο όνομα: ka-ko . Στη Λατινική γλώσσα το πολύτιμο μέταλλο φέρει την ονομασία <aes - aeris>. Οι Λατίνοι επίσης ονόμαζαν <aestuo - avi -atum -are > τον έχοντα το χρώμα του χαλκού, <aenus - a - um > τον χαλκούν μεταφορικά τον σκληρό και <aereus-a-um > τον χάλκινο. Πιστεύω ότι όλες οι παραπάνω ονομασίες του χαλκού, οι οποίες είναι φανερό ότι είναι παρεμφερείς, εμπεριέχουν τρείς βασικές ιδιότητες του μέτάλλου. Η βασική λέξη < aes > είναι πολύ πιθανόν στην αρχική της μορφή να ήταν<<aeres>> και με αποβολή του -re- να επικράτησε η ονομασία < aes - aeris>, σαν επίθετο εκείνου του χαλκού που παρήγετο μέσω των φυσητήρων και ο οποίος ήταν καλλίτερης ποιότητας. Χαλκός δηλαδή ήταν ο χαλκός ο παρασκευασμένος με τεχνητό αερισμό. Δεν μπορεί όμως να αποκλεισθεί και η πιθανότητα η λέξη να προέρχεται από το Ομηρικό ρήμα αίθω το οποίο οι Λατίνοι έλεγαν <aestuo - avi -atum -are > και η σημασία του είναι φλέγω, αναχέω φλόγες. Ο χαλκός είναι < αερότεκτος > με την έννοια ότι παρασκευάζεται με ορθή χρήση του αέρα ( για την αναγωγή του μεταλλεύματος και τις συνεχείς τήξεις ώστε να παραχθεί καθαρότερο το μέταλλο καθώς και για την κράση του, κυρίως με κασσίτερο για την βελτίωση των ιδιοτήτων του). Ο χαλκός επίσης είναι << αιώνιος >>, μην ξεχνάμε ότι το μέταλλο κυριάρχησε πάνω από 30 αιώνες ( Χαλκολιθική εποχή - εποχή χαλκού ). Τέλος ο χαλκός είναι αίθων έχει δηλαδή την όψη της φλόγας και με την έννοια του χρώματος αλλά και με την έννοια του αστραφτερού και λαμπρού. Ο θεός της μεταλλουργίας Ήφαιστος έχει ακριβώς τα ίδια (μεταξύ των άλλων ) επίθετα. Ο Ήφαιστος είναι Αίθων είναι Αιώνιος και Πυρίπνοος. Είναι άριστος γνώστης της τέχνης του <χυτεύειν>αφού αυτός είναι ο ευρετής της. Ο μεγάλος δάσκαλος της Ευρώπης, ο Όμηρος έχει μια καταπληκτική περιγραφή της τέχνης του στην Ιλιάδα, όταν τον επισκέφτηκε η μάννα του Αχιλλέα, η Θέτιδα για να τον παρακαλέσει να φτιάξει καινούργια άρματα για τον υιό της, μετά τον θάνατο του Πάτροκλου: << Ως είπε ταύτα, παρατώντας την στα φυσερά διαγέρνει στη φλόγα τα’γυρε και πρόσταξε ν’αρχίσουν να δουλεύουν. Κι αυτά ήταν είκοσι, και κίνησαν μαζί, και στα καμίνια φυσούσαν, δυνατά ξεχύνοντας λογής λογής αγέρα,πότε τον Ήφαιστο, σα βιάζονταν, γοργά να παραστέκουν, και πότε πάλε όπως τον βόλευε, να βγει η δουλειά ως την άκρα. Ρίχνει μετά καλάι κι ατίμητο μες τη φωτιά χρυσάφι κι ασήμι και χαλκό ακατάλυτο,……>>.

Ο Αχιλλέας παραλαμβάνει τα όπλα του από τη μητέρα του Θέτιδα. Παράσταση σε μελανόμορφη υδρία, περ. 575-550 π.Χ. Μουσείο Λούβρου, E 869

Ορφικός Ύμνος Ηφαίστου

Ἥφαιστ' ὀμβριμόθυμε, μεγασθενές, ἀκάματον πῦρ,

λαμπόμενε φλογέαις αὐγαῖς, φαεσίμβροτε δαῖμον,
φωσφόρε, καρτερόχειρ, αἰώνιε, τεχνοδίαιτε,
ἐργαστήρ, κόσμοιο μέρος, στοιχεῖον ἀμεμφές,

παμφάγε, πανδαμάτωρ, πανυπέρτατε, παντοδίαιτε,
αἰθήρ, ἥλιος, ἄστρα, σελήνη, φῶς ἀμίαντονἦ
ταῦτα γὰρ Ἡφαίστοιο μέλη θνητοῖσι προφαίνει.
πάντα δὲ οἶκον ἔχεις, πᾶσαν πόλιν, ἔθνεα πάντα,
σώματά τε θνητῶν οἰκεῖς, πολύολβε, κραταιέ.
κλῦθι, μάκαρ, κλήιζω σε πρὸς εὐιέρους ἐπιλοιβάς,
αἰεὶ ὅπως χαίρουσιν ἐπ' ἔργοις ἥμερος ἔλθοις.
παῦσον λυσσῶσαν μανίαν πυρὸς ἀκαμάτοιο
καῦσιν ἔχων φύσεως ἐν σώμασιν ἡμετέροισιν.

Δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να λέγαμε ότι η πρώτη „βιομηχανική επανάσταση“ ξεκίνησε από την Ελλάδα. Με τον Ήφαιστο, τον πρωτεργάτη των Θεών.

Πηγές: Δημήτρουλας Αθανάσιος – Χημικός, άρθρο δημοσιευμένο στο ΧΗΜΕΙΑ, Βικιπαίδεια , http://www.geocities.com/sfetel/gr/metals_g.htm#vulkan, ehetlaios.blogspot.com/.../blog-post_2955.html