ΕΛΛΑΣ - ΕΛΛΗΝΕΣ

ΕΛΛΗΝΕΣ - ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ*

« Ἕλληνες ἀεί παῖδές ἐστε, γέρων δέ Ἕλλην οὐκ ἔστιν »
Πλάτων, Τίμαιος, 22b
Τους όρους αυτούς τους χρησιμοποιούμε σήμερα (και χρησιμοποιούνται από αιώνες πολλούς) αναδρομικά για μια ιστορική πραγματικότητα, που δεν είχε από την αρχή αυτή την ονομασία. Πό­τε άρχισαν οι όροι αυτοί τη σταδιοδρομία τους; Μια ιδέα του προβλήματος μας προσφέρει ο Θου­κυδίδης. Γράφει ο αρχαίος ιστορικός στο τρίτο κεφάλαιο του α΄ βιβλίου της Συγγραφής τον: «πριν από τα Τρωικά δε φαίνεται να έπραξε η Ελλάδα κάτι με κοινή προσπάθεια· μου φαίνεται μάλιστα ότι ούτε το όνομα αυτό είχε όλη η Ελλάδα. Κάποτε. Αντίθετα, πριν από το Δευκαλίωνα και το γιο τον Έλληνα δεν υπήρχε καν τέτοια ονομασία, αλλά ζούσαν οι πιο πολλοί κατά φύλα («έθνη»), χω­ριστά, όπως λ.χ. οι Πελασγοί Όταν όμως ο Έλλην και τα παιδιά τον επικράτησαν στη Φθιώτιδα και απλωνόταν ευεργετικά η παρουσία τους και σε άλλες πόλεις, τότε άρχισαν να ονομάζονται με­ρικοί Έλληνες αλλά χωριστά· και χρειάστηκε χρόνος πολύς για να επικρατήσει αυτή η επωνυμία, να γενικευτεί. Τρανή απόδειξη ο Όμηρος (τα ομηρικά έπη). Γιατί, ενώ έζησε αιώνες αργότερα, δε χρησιμοποιεί το όνομα αυτό πουθενά για όλους, παρά μόνο για κείνους που οδήγησε στον πόλε­μο ο Αχιλλέας (από τη Φθία), που ήταν και οι πρώτοι με το όνομα Έλληνες. Στα έπη του ονομά­ζει Δαναούς, Αργείους, Αχαιούς...»1
Γενικότερα, οι φιλολογικές πηγές που ανάγονται σε εποχή παλαιότερη από τον 5ο αι. π.Χ. σε πολύ λίγες περιπτώσεις χρησιμοποιούν τους όρους Έλληνες (ή Πανέλληνες) και πάλι με ασαφή γε­ωγραφική αναφορά. Από τις αρχές όμως τον 5ου αιώνα και ειδικότερα μετά την εμφάνιση του περ­σικού κινδύνου τείνουν να προσλάβουν νόημα εθνικό και πολιτισμικό με εμφανή αντιδιαστολή προς άλλους λαούς, μη Έλληνες. Αυτή η διαφοροποίηση είναι λογικό να ερμηνευτεί ως συνέπεια τον κινδύνου που ώθησε τους ελληνικούς πληθυσμούς να συνειδητοποιήσουν τους δεσμούς που υπήρχαν και να επιζητήσουν συνεργασία και κάποια μορφή ένωσης. Συγκεκριμένα:
α. Τα δύο γνωστά επιγράμματα που θυμίζουν τα πεδία ένοπλης αντίστασης Ελλήνων έναντι των Περσών εισβολέων χρησιμοποιούν τους όρους Ελλάς - Έλληνες με νόημα γενικευτικό και προοιμιακά εθνικό:
Ἑλλήνων προμαχοῦντες Ἀθηναῖοι Μαραθῶνι χρυσοφόρων Μήδων ἐστόρεσαν δύναμιν.
Τόνδε... Ἕλληνες... Πέρσας ἐξελάσαντες ἐλευθέρα Ἑλλάδι κοινόν ἱδρύσαντο βωμόν Διός ἐλευθερίου. (Μνημεία στο Μαραθώνα και στις Πλαταιές, 490 π.Χ. και 479 π.Χ., αντίστοιχα).
β. Την παραμονή της μάχης των Πλαταιών (479 π.Χ.)ο βασιλιάς των Μακεδόνων Αλέξανδρος Α΄ έσπευσε νύχτα να ενημερώσει τους Έλληνες του νότου για τις κινήσεις -προθέσεις των Περσών και για να ενισχύσει την αξιοπιστία του μέσα σε ατμόσφαιρα εύλογης δυσπιστίας- πρόσθεσε: «Ἕλλην καλῶ εἰμί τό γένος τό ἀρχαῖον καί οὐκ ἄν ἐθέλοιμι δούλην ὁρᾶν τήν Ἑλλάδα ἀντί ἐλευ­θέρης»2. (Έλληνας είμαι κι εγώ στην καταγωγή από παλιά και δεν είναι δυνατόν να θέλω να βλέ­πω υπόδουλη την Ελλάδα αντί για ελεύθερη).
Είναι φανερό το συνειδησιακό - εθνικό - συναισθηματικό περιεχόμενο που αποκτά αυτή η α­ναφορά στην κοινή καταγωγή· και είναι προφανής η ευρύτερη γεωγραφική σημασία του όρου Ελλάδα (που περιλαμβάνει βορρά και νότο, σύμφωνα με τη δήλωση τον επώνυμου συνομιλητή).
γ. Μέσα στο ίδιο κλίμα -με έκδηλη αντιδιαστολή του όρου Έλληνες προς τους Πέρσες επι­δρομείς- ακούονται οι στίχοι του Αισχύλου3: «Παῖδες Ἑλλήνων, ἴτε, ἐλευθεροῦτε Πατρίδα, γυναῖκας, θεῶν τε πατρώων ἕδη, θήκας τε προγόνων»...3.
δ. Καθιερώνεται και γενικεύεται τον ε΄ αιώνα η χρήση των όρων με νόημα εθνικό - πολιτι­σμικό:
Ο Περικλής συγκαλεί Πανελλήνιο Συνέδριο στην Αθήνα το 447 π.Χ.4.
Ο Θουκυδίδης αναφέρεται στον Τρωικό Πόλεμο (όπως γράψαμε πιο πάνω). Χαρακτηρί­ζοντας τον ως έργο που έπραξαν από κοινού οι Έλληνες (Ξυγγραφή, Α΄ 3).
Και ο Ευριπίδης παρουσιάζει το Θησέα να διακηρύσσει:
νεκρούς τούς θανόντας
θάψαι δικαιῶ, τῶν
Πανελλήνων νόμον σώζων...
(Ικέτιδες, 524-526 )
ε. Λίγο αργότερα ο Ηρόδοτος με αναφορά στα γεγονότα τον 480-479 π.Χ. παίρνει αφορμή για να διατυπώσει τα βασικά γνωρίσματα της εθνότητας (Ιστορίαι, VII. 144):
«ὅμαιμον, ὁμόγλωττον, ἱδρύματα κοινά, ἤθεα ὁμότροπα».
στ. Τα δεινά που επισώρευσε ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.) και η ανάμιξη των Περσών εκ νέον στα ελληνικά ζητήματα προκάλεσαν νέα όξυνση στην αντιπαράθεση των Ελλή­νων προς τους βαρβάρους και την έξαρση αισθημάτων πολιτισμικής υπεροχής. Το πνεύμα της εποχής βρίσκουμε σε κείμενα του Λυσία (Ολυμπιακός, 6)5, του Ισοκράτη (Φίλιππος,139-142) και άλλα. Τώρα τονίζεται ιδιαίτερα η ανάγκη ενότητας των Ελλήνων, ως ενιαίας εθνότητας, για την απόκρουση των κινδύνων...
ζ. Παράλληλα ο φιλοσοφικός στοχασμός των Ελλήνων, σαν να επιχειρεί περιστολή τον εν­θουσιασμού και της καύχησης (τον ελεύθερον έναντι τον δούλου, του πολιτισμένου έναντι του θεωρούμενου απολίτιστου)· ο Αντιφών ο σοφιστής παρατηρεί (απόσπ. 44): «φύσει πάντα πάντες ὁμοίως πεφύκαμεν καί βάρβαροι καί "Ελληνες»6...
η. Σε λίγο το κοινό αίσθημα των Ελλήνων θα εκδηλωθεί με αποδοκιμασία για όσους λησμο­νούν την ελληνικότητα τους και υπηρετούν τους ξένους. Ένα χαρακτηριστικό περιστατικό: ύ­στερα από τη νίκη των Ελλήνων στο Γρανικό ποταμό (336 π.Χ.) όσοι Έλληνες μισθοφόροι βρέ­θηκαν στο στρατό των Περσών τιμωρήθηκαν με τρόπο σκληρό: στάλθηκαν σιδηροδέσμιοι στη Μα­κεδονία να εργάζονται, γιατί-παρά την κοινή απόφαση των Ελλήνων να τιμωρήσουν τους Πέρ­σες για όσα δεινά είχαν προξενήσει στην Ελλάδα- εκείνοι, ενώ ήταν Έλληνες, πολεμούσαν υπέρ των βαρβάρων εναντίον των Ελλήνων7.
θ. Για πολιτική ένωση των Ελλήνων μπορούμε να μιλάμε μετά τη μάχη στη Χαιρώνεια (338 π.Χ.), όταν ο Φίλιππος συγκάλεσε Πανελλήνιο Συνέδριο στην Κόρινθο, όπου πάρθηκαν δύο πο­λύ σπουδαίες προς αυτή την κατεύθυνση αποφάσεις:

· Κοινή Ειρήνη των ελληνικών πόλεων.
·Κοινή προσπάθεια κατά των κοινών εχθρών, των Περσών.
Το μεγάλο έργο το πραγματοποίησε ο Αλέξανδρος και τότε για πρώτη φορά απαλλάχτηκε και η Κύπρος από την ασιατική κηδεμονία8 και οι Κύπριοι πρόσφεραν - ναυτική κυρίως - βοήθεια στον Αλέξανδρο.
ι. Όλες οι μετέπειτα περιπέτειες του Ελληνισμού (Ρωμαιοκρατία...) δεν μπόρεσαν να κατα­λύσουν τους κοινούς δεσμούς καταγωγής, γλώσσας, πολιτισμού, εθνικής συνείδησης9, των Ελλή­νων.
Παρακάμπτοντας πολλές άλλες μαρτυρίες θα καταγράψουμε πολύ βιαστικά τις ακόλουθες:
(1) Τον 6ο αιώνα μ.Χ. ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός ένιωσε την ανάγκη κάποια στιγμή να αφήσει τη λατινική ως γλώσσα της νομοθεσίας και να υιοθετήσει την ελληνική (Οὐ τῇ πατρίῳ γλώσσῃ τόν νόμον συνεγράψαμεν ἀλλά τῇ κοινῇ τε καί Ἑλλάδι, ὥστε γνώριμον εἶναι τοῖς ὑπηκόοις).
(2) Και το 14ο αιώνα ο Γεώργιος Πληθών (Γεμιστός - Πληθών) σε υπόμνημα του προς τον αυ­τοκράτορα Μανουήλ Παλαιολόγο τονίζει: «Ἕλληνες τό γένος ἐσμέν ὧν ἡγεῖσθε τε καί βασιλεύε­τε, ὡς ἡ τε φωνή καί ἡ πάτριος παιδεία μαρτυρεῖ10». Προβάλλεται ως κριτήριο ελληνικότητας η ελληνική πολιτισμική κληρονομιά με την προϋπόθεση ότι αυτή αξιοποιείται ως μορφωτικό αγα­θό, ουσιαστικά βέβαια, όχι τυπικά.
κ. Και η νεοελληνική κοινωνία πολύ γρήγορα στράφηκε σε αυτούς τους ιστορικούς όρους, για να αυτοπροσδιοριστεί και να ανασυνδεθεί με την ιστορία. Ενδεικτικά:
� Ο ανώνυμος Έλλην της Νομαρχίας χρησιμοποίησε με έμφαση το επίθετο Ελληνική (1806).
� Ο Καποδίστριας συγκρότησε συμβουλευτικό σώμα με την ονομασία Πανελλήνιον (1828).

� Ο τίτλος του νέου κράτους από την αρχή διαμορφώθηκε προς την ίδια κατεύθυνση: Κυβερνήτης της Ελλάδος (ο Καποδίστριας) Βασιλεύς της Ελλάδος (ο Όθων), έπειτα των Ελλήνων (ο Γεώργιος). Ταυτόχρονα εγκαταλείφτηκαν οι όροι Γραικός, Γραικία, Ρωμιός, αν και είχαν μακραίωνη ι­στορία11.
· «Η ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ», Κεφ. 2ο , σελ. 121 � 123, εκδ. ΟΕΔΒ, 1997

1 Όμηρος, Ιλιάδα, Β.
Ησίοδος, Έργα και Ημέραι, 327-28. Αρχίλοχος, απόσπ. (frag.) 54.
2 Ηρόδοτος, Ιστορίαι, IX. 45.

3 Αισχύλος, Πέρσαι, στίχοι 402-405.
4 Για το Συνέδριο αυτό: «ο Περικλής... προτείνει στην Εκκλησία του δήμου ψήφισμα με το οποίο προ­σκαλούσε όλους τους Έλληνες να στείλουν αντιπροσώπους... να σκεφτούν όλοι μαζί για τους ελληνικούς ναούς και για...
5 Λυσίας, Ολυμπιακός, 6: Έχουμε επομένως υποχρέωση να σταματήσουμε τον πόλεμο αναμεταξύ μας και μονιασμένοι να αγωνιστούμε για τη σωτηρία της Ελλάδας. Να νιώσουμε ντροπή για όσα έγιναν, και να α­ντιμετωπίσουμε τον κίνδυνο που εγκυμονεί το μέλλον, παίρνοντας παράδειγμα προς μίμηση τους προγό­νους μας. Γιατί αυτοί τους βαρβάρους που ήθελαν να κατακτήσουν ξένες χώρες, τους έκαναν να χάσουν και τις δικές τους, και χάρισαν, αφού γκρέμισαν τα τυραννικά καθεστώτα, ελευθερία σε όλους.
6 Η. Diels - W. Kranz, Die Frag-mente der Vorsokratiker, 87 B 44.
7 Αρριανός, Αλεξάνδρου Ανάβασις, Α. 16:... «ὅτι παρά τά κοινῇ δόξαντα τοῖςἝλλησιν (αποφάσεις του Συνεδρίου της Κορίνθου, 338 και 336 π.Χ.) Ἕλληνες ὄντες ἐναντία τῇ Ἑλλάδι ὑπέρ τῶν βαρβάρων ἐμάχοντο».

8 Αρριανός, ό.π. Β΄ 16,20.
9 Φαίνεται ότι λαοί με μεγάλη πολιτισμική κληρονομιά σε περιόδους περιπετειών δεν εκφυλίζονται, αλ­λά ενδυναμώνονται συνειδησιακά, για να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες. Αυτό επιβεβαιώνεται για τον Ελλη­νισμό με όσα διαβάζουμε παραπάνω στην παράγραφο περί Ιουστινιανού και παρακάτω στη σημείωση 10.
10 Γ. Γεμιστού - Πλήθωνος, «Λόγος προς τον βασιλέα Εμμανουήλον περί...». Ανάλυση του ιστορικού αυ­τού κειμένου στο: Παν. Κανελλόπουλου, Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος, τ. 2, σελ. 27 κ.π.
11 Ενδεικτικά σημειώνουμε: Αριστοτέλης, Μετεωρολογικά, 352 α-β:
«ὁ καλούμενοςἐεπί Δευκαλίωνος κατακλυσμός... περί τόν ἑλληνικόν ἐγένετο τόπον... περί τήν Ἑλλάδα τήν ἀρχαίαν... αὐτή δ' ἐστίν ᾗ περί τήν Δωδώνην καί τοῦ Ἀχελώου...ᾤκουν οἱ Σελλοί ἐνταῦθα καί οἱ καλούμε­νοι τότε μέν Γραικοί νῦν δέ Ἕλληνες».

http://www.ekivolos.gr/ellas-ellines.htm